Kierunki w malarstwie dwudziestego wieku

Wiek XX został uznawany jest przez historyków sztuki za wiek antytradycyjny. W tych stu lat to co w sztuce ustalone zostało odrzucone i obalone. Artyści nie stworzyli żadnego stylu charakterystycznego choćby dla jednego pokolenia. Artyści byli zmienni, odkrywali, eksperymentowali wystawiając na ciężka próbę wyobraźnie swoją i odbiorców. Zmiany w sposobach oddawania świata nie są dowodem powierzchowności wizji lecz świadczą o trudzie poszukiwania własnego stylu w coraz szybciej zmieniającym się otoczeniu.
Artysta dwudziestowieczny, w przeciwieństwie do twórców cenionych w innych epokach, za zadanie miał zwracać uwagę na brzydotę, nędze, dramaty ludzkiej egzystencji, manifestować sprzeciw niegodziwości i naświetlać zbrodnie przeciw ludzkości, którymi naznaczone zostało to stulecie.

W XX wieku powstały następujące kierunki w malarstwie:

Nabizm (1894 – 1901)
Secesja (1895 – 1914)
Fowizm (1905 – 1909)
Kubizm (1906 – 1914)
Ekspresjonizm (1905 – 1930)
Postimpresjonizm ( 1905 – 1930)
Dadaizm (1916 – 1922)
Surrealizm (1923 – 1939)
Socrealizm (1945 – 1953)
Abstrakcjonizm (1945 – 1955)
Konstruktywizm (1930 – 1955)
Taszyzm (1955 - 1960)
Pop-Art (1960 – 1965)
Op-Art (1965 – 1970)
Nabizm

Impresjonizm wygasł razem ze śmiercią swoich wielkich twórców. Następcy impresjonizmu odrzucili studium światła skupiwszy się na formie i symbolu. Pod koniec XIX wieku we Francji (ówczesnej stolicy życia artystycznego na świecie) zawiązuje się grupa artystyczna zwana Nabis (co po hebrajsku oznacza – prorok). Nabizm to bardziej ruch artystyczny niż kierunek malarski. Oparty był na symbolizmie, malarstwie treściowym i rysunku. Do nabistów należeli: Marice Denis, Paul Bonnard, Paul Serusier, Feliks Valloton. Pozostawali oni pod silnym wpływem sztuki Toulouse- Lautreca, Gauguina a także Gustawa Moreau angielskich prerafaelitow. Ruch ten nie przetrwał przełomu wieku.
Secesja

Artyści secesyjni sprzeciwiają się staremu realizmowi. W Europie tworzą się związki artystyczne o niezależnym programie. Twórcy występują (secesja – wystąpienie) z oficjalnych zrzeszeń otwierając niezależne wystawy. Secesja odznacza się nie tyle malarskimi wartościami , co rysunkiem i dekoracyjnością. Jej cechami rozpoznawczymi były płynna, kręta i falista linia. Postać ludzką, ornamenty, kwiaty traktowano płasko. Charakter ten nadały secesji m. in. angielski przemysł artystyczny, zafascynowanie grafika a także wpływy egzotycznej sztuki, zwłaszcza chińskiej i japońskiej. Podobnie jak nobiści, secesjoniści znajdowali natchnienie w rysunkach Henriego Toulouse – Lautreca, malarza paryskiego życia, zabaw, kabaretów, ulicy. Jest stylem przemysłu artystycznego, grafiki, druku, mebli, stroju, teatru i zabaw. Łączy się filozofią indywidualistyczną, ze sposobem życia nerwowych melancholików lekceważących postęp, zdobycze techniki a nawet sport. W czasie secesji pojawiła się idea „sztuki dla sztuki”. Niezależnej, elitarnej, oderwanej od społeczeństwa a nawet nim gardzącej. Secesja trwała krótko, ogarnęła koła literackie i artystyczne, omijając i lekceważąc szerokie masy społeczne.
Najwybitniejszymi przedstawicielami secesji są: Ferdynand Hodler, Edward Munch, Max Klinger i Franz von Stuck, Alfons Mucha oraz Gustaw Klimt. W Polsce, do secesjonistów zalicza się Wyspiańskiego, Mehoffera i Stanisławskiego. Wszyscy trzej byli założycielami stowarzyszenia artystów polskich „Sztuka”

Fowizm
Fowiści odrzucali symbolizm i tematyczność w obrazach szukali wartości wyłącznie w kolorze, nieraz stojąc w sprzeczności z naturą. Kierunek ten pojawił się około roku 1905 w Paryżu. Jego przedstawicieli nazywano fauves co oznacza dzikie zwierzęta, i właśnie od tego okreslenia cały nurt zyskał przydomek fowizm. Trwał on krotko, bo zaledwie dwa lata, lecz odegrał dużą role.
Charakter fowizmu trudno określić. Zgrupował on różne indywidualności. Na ogół przeważały u fowistów tendencje kolorystyczne, szeroka faktura oraz płasko traktowany kontur. Fowiści łączyli uwielbienie dla Gauguina z poszukiwaniem ostrej, czystej ekspresji. Przerywając symbolizm i malarstwo treściowe odrzucili wszelki realizm.
Najwybitniejszymi przedstawicielami fowizmu byli Henri Matisse, Cornelius van Dongen, Andre Derain, Marice Vlaminck, Raoul Dufy oraz MauriceUtrilla (syn malarki Suzane Valadon).

Kubizm
Ojcem kolejnego kierunku jest Pablo Picasso. Łącząc szlachetny nastrój hiszpańskiej sztuki, którą poznał będąc dzieckiem i młodzieńcem z twórczością spotkaną po przeprowadzce do Paryża (m. in. van Gogha i Lautreca) wytworzył swój własny, rozpoznawalny na pierwszy rzut oka styl. W 1907 roku Picasso (po okresach twórczości przepojonych uczuciem dla biednych i prostych ludzi i fascynacją dla fetyszy sztuki egzotycznej) wystąpili z obrazem „Panny z Awignionu”, wizji pięciu nagich postaci oddanych w żywym geście. Odrzucił w tym obrazie wszelki naturalizm, wystąpił z brutalną siłą karykaturalną. Zgeometryzował postaci, uprościł ich kształty tym samym stwarzając zasady kubizmu.
Kubizm powstał z obserwacji. Obserwowano zarówno naturę jaki i naturę rzeczy, człowieka w świecie i przedmioty w pracowni. Historia kubizmu to dzieje sztuki Picassa i jego przyjaciół. Kierunek rozbił się na trzy fazy: okres wpływów i form Cezanne’a oraz na tzw. okres analityczny i syntetyczny.
W roku 1914 kubizm skończył się, a sam jego ojciec nigdy do niego nie wrócił.
Najważniejsi przedstawiciele kubizmu: George Braqu, Juan Gris, Andre Derain, Amadeo Ozefant, Fernand Leger, Andre Lhotse, Eduard Jeanneret.
Na podobnych do francuskiego kubizmu zasadach opierał się futuryzm włoski. Wydobywał on nie tyle analizę formy co dynamizm ruchu, dźwięku i działania, szybkość i postęp techniczny jaki zawładnąć miał przyszłością. Miedzy futurystami a kubistami często rodziły się spory o pierwszeństwo pomysłów i rozwiązań.

Ekspresjonizm
W Niemczech nie rozwinął się ani kubizm ani futuryzm. Na ogół sztuka niemiecka szła dalej po drodze realizmu lub symbolizmu. Rozwinął się tam styl opozycyjny dla impresjonizmu, kubizmu i futuryzmu – ekspresjonizm. Malarstwo ekspresjonistyczne twardo i traktuje temat związany z postacią ludzką. Ekspresjoniści swobodnie operują kolorem nie zwracając uwagi na harmonię, proporcje czy rysunek. Chcieli wyrażać uczucia wewnętrzne drażniąc wzrok i emocje. Kierunek ten wyraźnie podkreślać miał różnice między łacińskim a germańskim temperamentem.

Postimpresjonizm
Zaraz po pierwszej wojnie świtowej Europa przeciwstawia się sztuce nowoczesnej, coraz bliższej abstrakcji. Dekoracyjność znów na kilka chwil stała się myślą przewodnią. W malarstwie paryskim wystąpił już nie powrót do Cezanne’a co jego kult. Kierunek, którego wodzem był Bonnard, mistrz koloru, nazywano postimpresjonizmem. W Niemczech podjęto nawet hasło walki z nowoczesną sztuką w imię nacjonalizmu. Po dojściu do władzy Hitlera zaczęto niszczyć nowoczesne obrazy lub wysprzedawać je za granicę.

Dadaizm
W Szwajcarii, podczas pierwszej wojny światowej powstał szokujący dziwactwami ruch zwany dada. Pozornie będący bez sensu, bez teorii, w rzeczywistości wyzwalał z więzów klasycznej estetyki. Dadaiści organizowali najdziwniejsze imprezy i uprawiali skandalizującą literaturę. Zrywali z porządkiem i sensem. Wprowadzali nonsens i anarchię, czasem naruszając prawa etyki. W roku 1922 ruch dadaistów przyniósł manifest stwierdzając w nim, że surrealizm rozszerza poznanie i pokazuje to co znajduje się w głębiach umysłu, co jest od nas niezależne, co jest snem lub marzeniem. Surrealiści naturalistycznie traktowali szczegóły, pozornie bez związku tematycznego, lecz wzbudzające u widza lęk i obrzydzenie, wstręt, wzruszenia, skojarzenia senne i jak sen plastyczne. Najwybitniejszymi przedstawicielami surrealizmu są: G. Chirico, S. Dali i C. Carra.

Socrealizm
Jednocześnie pojawia się z powrotem malarstwo realistyczne. Jego tradycje, silnie zakorzeniły się zwłaszcza w sztuce rosyjskiej. Dało ono początek kierunkowi wyodrębniającemu się w sztuce Związku Radzieckiego po zakończeniu drugiej wojny światowej. Sztuka ta, na usługach ZSSR miała oddawać i kształtować myśl społeczną.
Abstrakcjonizm i Konstruktywizm
Już w roku 1912 Kandinsky zaczął tworzyć obrazy pozbawione treści literackiej. Również wśród kubistów pojawiły się podobne tendencje abstrakcyjne.
Abstrakcjonizm jest wypadkową zasad rosyjskiego suprematyzmu i kubistycznego orfizmu oraz konstruktywizmu. Cechą wspólną tych wszystkich programów było silne geometryzowanie form, łączenie ich z konstrukcja maszyny, stosowanie się do wzrastającej industrializacji życia. Po drugiej wojnie światowej tendencje te przybrały na sile. Łączyły elementy rzeźby, malarstwa, dekoracji, nawet ruchu, dźwięku i zapachów w całość – integrując sztukę w dziele plastycznym.

Taszyzm
W latach 1955 – 1960 w Europie rozwinął się taszyzm. Taszyści swobodnie operowali rzekomo przypadkową plamą barwną. Wybitni przedstawiciele tego kierunku to Fr. Bores, M. Rothko, G. Singer, M. Carletti, S. Policoff.
Pop-Art i Op-Art
W latach sześćdziesiątych w Stanach Zjednoczonych rozwijały się dwa prądy o podobnych nazwach, lecz różniące się programami.
Pop-Art, czyli Popular Art korzystał z gotowych elementów nawet nierealistycznych. Kierunek ten jest bliski dadaizmowi i czasom pierwszej wojny światowej. Ma zadziwiać, wywoływać wstrząs u widza przez antyestetyzm i wzburzenie. Najwybitniejszymi przedstawicielami Pop-Artu są R. Rauschenberg i S. Steinberg.
Op-Art., czyli Optical Art. Wykorzystuje zjawiska fizyczne, złudzenie kolorów i form dla wywołania ruchliwych, drgających efektów.
Oba kierunki są bardziej dekoracyjne niż malarskie.
Pomimo, iż XX wiek jest już przeszłością, dorobek jego artystów będą mogli oceniać dopiero nasi potomkowie urodzeni w końcu XXI wieku.


opracowane na podstawie "Historia sztuki w zarysie" K. Estreicher