Gorczański Park Narodowy
Położenie, powierzchnia, historia
Gorczański Park Narodowy obejmuje centralną i północno-wschodnią część pasma Gorców (ok. 13% powierzchni całego pasma). Położony jest w południowej części kraju, w województwie małopolskim. Park utworzony został w 1981 roku na obszarze 5 908 ha. Początki ochrony przyrody na tym terenie sięgają 1927 roku, kiedy to powstał w dobrach hr. Ludwika Wodzickiego z Poręby Wielkiej leśny rezerwat przyrody nazwany później Rez. Turbacz im. Władysława Orkana.
Obecna powierzchnia parku wynosi 7 030 ha, z czego 6 591 ha to lasy. Ochroną ścisłą objęto 3 611 ha, w tym 3 596 ha lasów. Powierzchnia otuliny GPN obejmuje 16 647 ha
Geologia i geomorfologia
W krajobrazie Gorców dominują łagodne kopulaste szczyty. Doliny rzeczne wcinają się ostro w masyw, przez co jego kształt przypomina rozróg z głównym punktem zwornikowym - szczytem Turbacza. Charakterystycznym elementem terenu są wychodnie skał piaskowcowych, występujące na północnych stokach. Na terenie Parku znajduje się kilka niewielkich jaskiń szczelinowych. Podłoże geologiczne stanowią utwory fliszu karpackiego płaszczowiny magurskiej, na które składają się zespoły piaskowcowo - zlepieńcowe (tworzące grzbiety) i łupkowo - piaskowcowe (w obniżeniach i przełęczach).
W granicach Parku znalazły się, z wyjatkiem Turbacza (1310 m n.p.m.), najwyższe szczyty Gorców: Jaworzyna Kamienicka (1288 m n.p.m.), Kiczora (1282 m n.p.m.), Kudłoń (1279 m n.p.m.), Czoło Turbacza (1258 m n.p.m.) i Gorc Kamienicki (1228 m n.p.m.).
Roślinność
W całych Gorcach stwierdzono występowanie ok. 940 gatunków roślin naczyniowych, 250 gatunków mchów, 530 gat. porostów oraz 116 gat. wątrobowców. Około 85% tych taksonów występuje na terenie Parku. Charakterystyczne dla GPN są rośliny górskie, z których najbardziej interesujące są gatunki alpejskie (17) i subalpejskie (24) spotykane m.in. na gorczańskich polanach.
Lasy zajmują ok. 95% powierzchni Parku. Znaczna ich część jest w wieku powyżej 100 lat. W drzewostanach dominują świerk, buk, jodła, a w domieszce występują modrzew, jawor, wiąz górski, jesion i olsza szara. Piętro regla dolnego sięga od 650 do 1100 m n.p.m., regiel górny - powyżej 1100 m n.p.m. Dominującym typem siedliskowym lasu jest las górski (ok. 50 % pow. GPN), występujący w reglu dolnym. Bór wysokogórski zajmuje ok. 5% powierzchni Parku.
W GPN wyróżniono 7 zespołów leśnych. W reglu dolnym występują: buczyna karpacka, bór świerkowo - jodłowy regla dolnego, kwaśna buczyna górska, olszyna karpacka, olszyna bagienna i żyzna jedlina, zaś w reglu górnym świerczyna górnoreglowa.
Zbiorowiska nieleśne występują przede wszystkim na polanach reglowych, zajmując ok. 5% powierzchni Parku. Wyróżniono 16 zbiorowisk roślinnych. Najbogatszymi gatunkowo zbiorowiskami są: łąka mieczykowo - mietlicowa, młaka kozłkowo - turzycowa, traworośla i łąka ostrożeniowa. Na polanach występuje ok. 35% gatunków roślin naczyniowych.
Polany reglowe powstały w wyniku działalności człowieka. Regres pasterstwa spowodował wzmożoną sukcesję roślinności krzewiastej i drzewiastej na polanach. W jej wyniku uległo degradacji wiele zespołów roślinnych, ustępują gatunki typowe dla górskich hal, w tym krokusy. Obecnie podjęto czynną ochronę polan Parku najwartościowszych pod względem przyrodniczym i krajobrazowym .
Zwierzęta
Fauna parku jest typowa dla Beskidów. Licznie reprezentowane są gatunki górskie, borealno-alpejskie i puszczańskie. Bogaty świat ptaków reprezentują: myszołów, trzmielojad, kobuz, jastrząb, sowy (puchacz, puszczyk uralski i pospolity, włochatka, sóweczka, sowa uszata), dzięcioły (trójpalczasty i białogrzbiety) oraz kuraki leśne (jarząbek, cietrzew, głuszec). Gniazdują tu także: bocian czarny, orzechówka, kruk, pluszcz, siwerniak i wiele innych.
W Parku żyje ponad 46 gatunków ssaków, z których najcenniejsze są duże drapieżniki - ryś, wilk, niedźwiedź, a najpospolitsze są jelenie, sarny i dziki. Do osobliwości zaliczyć należy przedstawicieli rodziny pilchowatych: popielicę, orzesznicę i koszatkę. Na terenie Parku występują płazy: salamandra plamista (uznana za symbol Gorczańskiego PN), traszki (2 gatunki), żaba trawna, ropucha szara i kumak górski. Przedstawicielami gadów są: jaszczurka zwinka i żyworodna, padalec, żmija zygzakowata i zaskroniec. Najliczniejszą grupę stanowią niepozorne i dość słabo jeszcze poznane bezkręgowce.
Zagrożenia, kultura materialna i turystyka
Pierwsi osadnicy w rejon Gorców dotarli na początku XIV wieku. Powstawanie polan pasterskich trwało do pierwszej połowy XIX w. Największe zniszczenia lasów gorczańskich miały miejsce w XIX wieku, kiedy masowo wycinano w łatwiej dostępnych terenach duże połacie pierwotnych lasów. W części świerczyn górnoreglowych ujawnia się przyspieszenie procesów dynamicznych zmian w drzewostanach (skrócenie fazy terminalnej i przechodzenie do fazy inicjalnej). Czynnikami bezpośrednimi tych zmian są owady kambio-ksylofagiczne oraz silne wiatry.
Do najważniejszych zadań Parku należą: zapewnienie ochrony ścisłej i renaturalizacja z maksymalnym wykorzystaniem sił przyrody w stosunku do ekosystemów leśnych oraz ochrona czynna polan reglowych w celu zachowania ich różnorodności biologicznej wraz z wartościami kulturowymi i krajobrazowymi.
Gorce, w tym także Park, posiadają wiele zabytków architektury ludowej. Okoliczna ludność zachowała niektóre zwyczaje. Na gorczańskich polanach oglądać można szałasy pasterskie - niejednokrotnie uznane za zabytki kultury materialnej. Najstarszym zabytkiem sakralnym na obszarze Parku jest kapliczka na polanie Jaworzyna Kamienicka, wzniesiona w 1904 r. przez Tomasza Chlipałę, zwanego Bulandą. Z kapliczką i jej fundatorem - znanym gorczańskim bacą i czarownikiem - związane są liczne legendy.
Krajobraz Parku ma charakter naturalny, a stopień ingerencji człowieka jest nieznaczny. Z tego też względu jest interesujący zwłaszcza dla turystów przyrodników. Liczba odwiedzających jest stosunkowo mała. Z uwagi na swe położenie Park posiada wiele punktów widokowych, z których roztaczają się atrakcyjne panoramy na sąsiednie pasma górskie. Szczególnie interesujące są widoki na Tatry, Babią Górę i Pieniny.