Motyw Żyda w literaturze polskiej - ("Pan Tadeusz", "Lalka", "Początek")

Polscy pisarze ukazują w utworach często ludzi różnych narodowości, m. in. Żydów. Motyw Żyda pojawia się nie tylko w krótkich formach prozatorskich czyli w nowelach, ale także w powieściach.

“Pan Tadeusz” Adam Mickiewicz
Mimo, że przejawy antysemityzmu były w romantyzmie nierzadkie Mickiewicz ukazał w “Panu Tadeuszu” postać Żyda Jankiela, polskiego patrioty i człowieka niezwykle szlachetnego. Jankiel jest Żydem, który działa i myśli jak prawdziwy Polak. Stary Żyd, arendarz (szynkarz, dzierżawca), dzierżawił dwie karczmy, w których często spotykał się z ludźmi, rozmawiał, radził, pouczał, łagodził spory i kłótnie. Mądry i poczciwy Jankiel był szanowany przez Sopliców i Horeszków. Łagodził spory między Horeszkowskim klucznikiem i kłótliwym woźnym Gerwazym i Protazym. Odważny żył współpracował także z księdzem Robakiem, którego szanował. Dlatego Jankiel był podejrzewany przez Rosjan o szpiegostwo “Robak często chadzał do karczmy, tajnie z Żydem się naradzał o ważnych rzeczach”. Jankiel nawołuje również do zgody wśród szlachty zaściankowej, która nie mogła się porozumieć w sprawach narodowych. Żyd był bardzo gościnny, uczciwy, lubił się bawić i był obdarzony talentem muzycznym. Jankiel pięknie grał na cymbałach, czego nauczył się podczas wędrówek po świecie. Żyd pięknie grał polskie pieśni narodowe, w czym również ujawnia się jego patriotyzm. Prawdopodobnie to on sprowadził do Polski “Mazurka Dąbrowskiego”. Wszechstronny Jankiel był szynkarzem (właściciel szynku – restauracji). Znał się na handlu, a przede wszystkim “miał sławę dobrego Polaka”. Wrażliwy, kochający Zosię Żyd odegrał na jej zaręczynach koncert. W muzyce znalazły odbicie fakty historyczne, rzeź Pragi i utworzenie legionów. Mistrz zakończył grę Mazurkiem Dąbrowskiego, który wzruszył go do łez.
ŻYD – patriota, Polak, kocha Polskę, ważne są sprawy narodowe, szlachetny
Jankiel zachowywał się jak Polak, ale kontynuował także tradycje żydowskie:
• ubierał się w jarmułkę (czapka), długi szafran
• miał długą, siwą brodę
• grał na cymbałach “narodu swego instrumencie”
Jednak pojawiają się elementy ksenofobii (niechęć do obcych – tu Żydów). Klucznik nie chce słuchać rad Jankiela i podczas narady ze szlachtą dobrzyńską woła “Precz stąd, Żydzie”.

“Lalka” Bolesław Prus
W “Lalce” Bolesław Prus przedstawia mieszczaństwo żydowskie. Pisarz ukazuje Żydów pozytywnie i negatywnie. Doktor Szuman i Henryk Szlangbaum czują się Polakami. Szuman jest Żydem wykształconym, naukowcem, dobrym, mądrym obserwatorem, spolonizowanym Żydem, który jest dobrym przyjacielem Wokulskiego. Uważa, że Warszawa jest jego prawdziwym domem, różnice narodowościowe właściwie dla niego nie istnieją. Przebywał z Wokulskim na Syberii. Stary Szlangbaum wykazał się patriotyczną postawą, brał udział w powstaniu styczniowym, był zesłany na Syberię. Prus ukazał negatywnie syna Szlangbauma, który jako właściciel sklepu zachowuje się arogancko i pogardliwie wobec podwładnych (kupił sklep Wokulskiego). Żydzi mają swoje wady (chciwi, dążą bezwzględnie do celu, bezczelni itd….), ale są także energiczni, przedsiębiorczy, pracowici, oszczędni, konsekwentni w działaniu, mają zdolności handlowe, pomnażają majątki, często kierują się rozumem (Szlangbaum kupuje kamienicę Łęckich, sklep, majątek Wokulskiego). Ponadto prześladowania, ucisk, nastroje antysemickie, spowodowały, że Żydzi są solidarni, pomagają sobie i skupiają się głównie na ulicy Nalewki i w okolicach Świętojańskiej. Żydzi próbują się asymilować. Jednak Polacy ich odtrącają “rośnie niechęć nawet ci, którzy przed kilkoma laty nazywali ich Polakami mojżeszowego wyznania dziś zwą ich Żydami, zaś ci, którzy niedawno podziwiali ich pracę i wytrwałość dziś widzą tylko wyzysk i szachrajstwo”. Jednak doktor Szuman także oskarża swoją rasę: “Genialna rasa te Żydki, ale cóż za łajdaki”. (roz. 15 tom II)
ŻYD – przedsiębiorczy, mądry ale posiada także walory: wielu jest patriotami (podobnie jak Jankiel) i czuje się Polakami, antysemityzm, brak asymilacji

“Początek Andrzej Szczypiorski
W “Początku” Andrzej Szczypiorski przedstawia inteligencję żydowską, która nie czuje się związana z kulturą żydowską np. Pani Irena Seidenman, Henio. Są zasymilowani i nie zawsze przyznają się do swojego żydowskiego pochodzenia. W czasie II wojny światowej dostrzegają swoją odmienność. Wielkim przeżyciem pokoleniowym jest dla nich powstanie w getcie, próbują uświadomić sobie swoje żydowskie pochodzenie. Arturek, który jest Żydem, jest pod opieką siostry Weroniki, zmienia imię i nazwisko na Władysław Gruszecki. Na początku nie chciał być Polakiem, ale później nie mógł wyzbyć się polskości. Szczypiorski przedstawia Żydów, którzy pragnęli miłości. Jerzy Fintenbaum, Żyd, wyzbywa się egoizmu, chce żeby Joasia została ocalona i pomaga dziecku uciec z getta. Żydom pomagają także Polacy (idee asymilacyjne) - sędzia Romnicki, Wiktor, matka Pawełka, siostra Weronika. Jerzy i Henio byli Żydami spolonizowanymi. Prześladowani wyobcowani Żydzi często powracają do swych korzeni żydowskich. Jerzy Fichtenbaum (wydal Irmę, tj. Marią Magdalenę Gostomską) wspomina ojca Maurycego, który był ortodoksyjnym Żydem. Bronek Blutman (negatywny Żyd) także wspomina kulturę żydowską. Miriam (tj. Joasia, siostra Henia, wyprowadzona z getta) jest również wychowana w kulturze izraelskiej.
ŻYD – zasymilowany, który często czuje się Polakiem, , niektórzy często próbują uświadomić sobie swoje żydowskie pochodzenie
Twórcy w różnych epokach przedstawili Żydów w różnych aspektach, Jednak zawsze pojawiają się motywy: asymilacji i ksenofobii.