Formy ustrojowe XVIII wieku, na wybranych przykładach Europy i Ameryki.

Wraz z XVIII w do europy wkroczyły nowe poglądy filozoficzne, całkowicie różniące się od barokowych i odradzające antyczne myśli filozofii platońskiej. XVIII wiek kojarzy nam się z pięknymi bogatymi salonami, beztroskim życiem uprzywilejowanych warstw społecznych oraz z „rokokową” wizją markizów i hrabin. Do tego też wieku powszechnie stosowane jest drugie określenie „Oświecenie” , któro przyniosło światu nowe nurty i prądy umysłowe takie jak: Racjonalizm – wywodzący się jeszcze z XVII wiecznej Francji. Empiryzm oraz Utylitaryzm. Epoce tej towarzyszyły także postacie encyklopedystów na tle postępu nauki, oświaty i szkolnictwa. W XVIII wieku ,w europie nastąpił przyśpieszony wzrost gospodarczy oraz szybki i efektowny rozrost zamorskich posiadłości. Z mentalnością tego okresu kojarzy nam się także hasło „rewolucja”. Możemy mówić iż w XVIII wieku mamy do czynienia z rewolucją techniczną, przemysłową, intelektualną oraz także z rewolucją polityczno – społeczną która niewątpliwie nadała tempa przemianą historycznym.
Oświecenie jest epoką otwierającą czasy nowożytne za którymi idzie postęp i wielkie zmiany, jednak w Oświeceniu jesteśmy w stanie dostrzec elementy poprzednich epok. Jedną z ważniejszych cech jakie ta epoka pociągnie z sobą będzie feudalizm, uważany za element starego ładu na świecie. Jednocześnie przyczyni się do zrodzenia absolutyzmu oświeconego jako nowej modnej tendencji ustrojowej w owym czasie.
Czasy starego ładu możemy podzielić na dwie podstawowe postacie prawno ustrojowe, monarchie i republikę. Monarchia charakteryzowała się reprezentantem władzy suwerennej. Monarcha pełnił władzę dożywotnio, samodzielnie lub wspólnie z organami typu doradczego lub ustawodawczego. Władza monarchy była dziedziczna lub wybieralna (elekcyjna). Na przestrzeni wieków monarchia przybierała różne formy różniące się między sobą metodami sprawowania władzy przez monarchę. Najwcześniej istniejącą formą była niewolnicza monarchia despotyczna, następnie powstały i rozwinęły się: monarchia wczesnofeudalna, monarchia stanowa, monarchia absolutna, monarchia konstytucyjna. Monarchia stanowa charakteryzowała się ograniczeniami władzy monarszej na rzecz szlachty, duchowieństwa i mieszczan. Monarchia absolutna to forma rządów, w której monarcha skupia całą władzę, jest źródłem władzy ustawodawczej i wykonawczej. W monarchiach konstytucyjnych król dzielił się władzą z przedstawicielskim organem ustawodawczym. Monarcha miał prawo veta wobec ustaw parlamentu. Natomiast za republikę uważamy się kraj gdzie władza nie należy do króla dziedzicznego, tylko do władcy np. elekcyjnego, który nie rządzi krajem w pojedynkę lecz wraz z parlamentem lub sejmem. W XVIII wieku wyróżniamy jeszcze tak zwane „rządy mieszane” gdzie występowała dziedziczność trony, jednak kraj był rządzony także przez parlament ( Wielka Brytania, Szwecja).
Przykładem monarchii stanowej jest Polska która w XVIII wieku rządzona była przez nieudolnych króli niejednokrotnie będących marionetkami w rękach naszych przeciwników. Władza monarchy była mocno zawężona prze szlachtę i hetmanów którzy robili z krajem co chcieli, powoli doprowadzając go do ruiny i rozbiorów. Wszelkie próby reform i wydźwignięcia kraju z nędzy kończyły się niepowodzeniem, za sprawą szlachty która na sejmach uniemożliwiała wprowadzanie ustaw poprzez częste zrywanie ich. Ustawy te miały na celu polepszenie sytuacji kraju i zwiększenie władzy króla, jednak kosztem szlachty która w owym czasie rządziła krajem i nie zgadzała się na ograniczenie swojej władzy co groziło jej interesom.
Portugalia w XVIII wieku była krajem słabo rozwiniętym gospodarczo, kładziono tam nacisk jedynie na wina i oliwy które szły na import w wymianie pomiędzy Anglią. Na rzecz winnic zaniechano uprawy zbóż, które i tak w większym stopniu były sprowadzane z Hiszpanii by wyżywić ludność. Większą część gospodarstw była w rękach trzech potężnych zakonów, których dziedzicznym mistrzem był król. Króla czerpiąc zyski z bogactw kolonii brazylijskiej, doprowadziła do całkowitego zaspokojenia potrzeb dworu, arystokracji oraz kościoła będącego pod zwierzchnictwem monarchy. Chłopi zaś popadali w skrajną nędzę i głodowali. Dodatkowo warstwy uprzywilejowane nie płaciły podatków zaś czynsze i świadczenia senioralne w feudalnej Portugalii były wygórowane i obciążały najmocniej warstwę najuboższą. Jan V znaczną część dochodów przeznaczał na dworski przepych, budowle i fundacje kościelne. Uzależniając kościół od władzy państwowej płacił wysokie sumy papiestwu w zamian za osadzanie swoich protegowanych na stanowiskach kardynalskich. Pod koniec życia władze w kraju sprawowała rada regencyjna, a arystokracja żyła w zbytku i lenistwie. Kolejno panował nieudolny Józef I jednak krajem rządził markiz Pombal. Objął władzę za sprawą jezuitów i siostry Karola IV. Trzymał on kraj silną ręką, dążył do polepszenia bytu słabej portugalii. Obciążył on dość brutalnie kler i arystokracje poprzez terror i prowokacje zmusił ich do płacenia podatków. Podporządkował państwu inkwizycje, wypędził jezuitów, zredukował zakony wprowadził reformę szkolnictwa, cenzurę, nowe prawo administracyjne i sądowe. Winnice nakazał zamieniać na zboże próbują podnieść kraj gospodarczo, jednak nie robił nic by wydobyć z nędzy najniższe warstwy społeczne. Rozbudował Portugalską armie i flotę. Jego rządy opierały się na silnej ręce i terrorze, wszystko w kraju było mu podporządkowane, stworzył on zalążek państwa totalitarnego. Po śmierci Józefa I władze obieła Maria I, oskarżając go o zdradę stanu, uwięziła i uwolniła wszystkie ofiary jego terroru. Reformy Pombala jednak nie przyniosły żadnego trwałego rezultatu, w efekcie Portugalia zeszła na margines europejskiej scen.
W XVIII wieku władza nad tronem Hiszpańskim przypada dynastii Bórbonów. Po panowaniu FilipaV i FerdynandaVI na tron wstąpił Karol III. Był człowiekiem bardzo religijnym, co przyczyniło się do oddania państwa pod protekcje Niepokalanego Poczęcia. Nigdy też nie zdecydował się na obarczenie podatkiem kleru i warstw uprzywilejowanych, co spowodowało iż kraj był zadłużony. Karol III napotkał w Hiszpanii niechęć do innowacji, cudzoziemszczyzny i korupcje. Rządy zaczął od podwyższenia podatków, co było jedną z przyczyn wybuchów rozruchów oraz niechęci do cudzoziemskich reformatorów. Zaczął tworzyć placówki oświatowo – gospodarcze, i przyczynił się do rozwoju handlu hiszpańsko – amerykańskiego. Jednak szereg jego reform został potępiony inne nie został nigdy wprowadzone w życie. Doprowadził kraj do ruiny finansowej. Ponieważ jego wydatki znacznie przekraczały zyski. Po jego śmierci ustały reformy, a nawet je cofnięto, natomiast dwór nieudolnego Karola IV pogrążony został w intrygach.
Przykładem państwa w którym dość szybko rozwineła się monarchia absolutna są Prusy, które za czasów Fryderyka II umocniły swoją pozycje na arenie międzynarodowej. Podczas swoich rządów przeprowadził szereg reform gospodarczych, szkolnictwa oraz sądownictwa. Popierał „filozofów” i propagował ich myśli przewodnie. Rozwinął on w kraju szkolnictwo średnie opierające się na nauczaniu praktycznym (tzw. szkoły realne). W dziedzinie oświaty przyczynił się także do zreformowanie uniwersytetu w Królewcu i Frankfurcie. Gościł na dworach bogatych właścicieli ziemskich takich jak Fredrich von Rochow i przy ich pomocy zakładał szkoły rolnicze i zawodowe. W 1778 roku Rochow zorganizował nowoczesne seminarium nauczycielskie, za czym poszła ogólna reforma seminariów. Założył wiele manufaktur które przyczyniły się do rozwoju gospodarczego i przemysłowego kraju. Za jego panowania Prusy były krajem nie tylko o pełnej tolerancji religijnej, ale Fryderyk II był pierwszym królem nie ukrywającym swej pogardy dla religii. Silnie ograniczył władze duchową i podporządkował ja świeckiej w późniejszym czasie doprowadziło to do próby stworzenia całkowicie niezależnego kościoła od papiestwa. W kraju panowało wolnomyślicielstwo, cenzura nałożona była jedynie na opinie w sprawach politycznych. Zreformował i powiększył armie wprowadzają powszechną służbę wojskową. Za czasów panowania Fryderyka II Prusy stały się jednym z potężniejszych państw z monarchią absolutną, posiadały silną armie, pełen skarbiec i społeczeństwo całkowicie podporządkowane władcy. Następca Fryderyka II, Fryderyk Wilhelm rozluźnił nieco machinę państwową, osłabił nieco władze centralną , rozszerzył przywileje szlacheckie i podwyższył pensje oficera. Kolejno Fryderyk Wilhelm II nakazuje powrót do ścisłego trzymania się ortodoksji luterańskiej, co wywołuje szereg niezadowoleń i krytyki ze strony społeczeństwa. Efektem tego jest wprowadzenie cenzury zakazującej wszelkich dyskusji na tematy religijne. Rozwój rewolucji francuskiej w Prusach wpłynął jedynie na zaostrzenie wewnętrznego prawa.
Wielka Brytania na początku XVIII wieku była dynamicznie rozwijającym się krajem i pomimo tego iż władza nie należała tylko do monarchii, ale też nie była republiką podobną do weneckiej. Za panowanie Jerzego I i Jerzego II panował okres stabilizacji politycznej oraz wykształciły się rządy parlamentarno – gabinetowe. Stosunki pomiędzy rządem, parlamentem i monarchiom były w idealnym stanie lecz pozostawały w obrębie republikanizmu starego ładu. Parlament brytyjski składał się z dwóch izb, Izby Gminy która reprezentowała posłów hrabstw, mieszczaństwa i uniwersytetów. Druga izba była Izba Lordów w której skład wchodziła arystokracja. Anglicy stworzyli swoje własne niezależne sądy. Sędziów mianował król jednak nie miał prawa usunąć ich z powodów politycznych. Sądy czuwały nad urzędnikami Korony którzy byli sądzeni tak samo jak inni poddani. Niższy aparat urzędniczy był słabo rozbudowany, na wsi uprawnienia administracyjne i sądowe były w rękach wielkich właścicieli ziemskich. Władza wykonawcza należała do Gabinetu Ministrów , który był zorganizowany dość chaotycznie. Sprawy zagraniczne były podzielone na 2 departamenty kierowane prze dwóch sekretarzy stanu. Często prowadzili sprzeczną politykę będą przedstawicielami spraw zagranicznych, wojska, koloni. Stanowisko premiera, nie było oficjalne i łączyło się z urzędem Pierwszego Lorda Skarbu. Obywatel brytyjski nie mógł być arbitralnie aresztowany i więziony. Płacili podatki, gdy wyrazili na to zgodę poprzez swoich przedstawicieli. Zakres wolności obywatelskiej w Anglii był szeroki, a inicjatywa społeczeństwa dynamiczna.
Natomiast we Francji w XVIII wieku mocno zakorzeniona była monarchia absolutyczna korzeniami sięgająca jeszcze XVII wieku. Rządy absolutystyczne w pełnym kształcie będą rozwijać się za król Ludwika XIV. Szczyt potęgi Francji związany był z ogromnym umocnieniem władzy centralnej, dużym ożywieniem gospodarczym kraju. Ogromną rolę w polityce gospodarczej odgrywał minister króla Ludwika XIV - Jan Baptysta Colbert. Był on ministrem finansów i marynarki, osobistym doradcą króla. Celem jego działalności była dalsza centralizacja państwa oraz dalsze powiększenie dochodów państwa nie przez zwiększenie podatków, ucisk feudalny, ale przez popieranie wszechstronnego rozwoju gospodarczego kraju. Colbert dążył do ujednolicenia prawodawstwa, przeprowadził kodyfikację prawa pracy, wydawał nowe ustawy, był bezwzględnym zwolennikiem absolutyzmu, znosił przywileje prowincji i miast. Colbert był zwolennikiem i realizatorem polityki merkantylizmu czyli systemu ekonomiczno - politycznego obejmującego wszystkie dziedziny życia społeczeństwa. Głównym celem systemu było zbudowanie potęgi państwa w oparciu o potęgę gospodarczą. Merkantylizm był doktryną służącą państwom absolutystycznym. Wprowadzając go rozpoczął badania nad zasobami naturalnymi Francji, nad przydatnością poszczególnych regionów kraju dla różnych gałęzi gospodarczych dla handlu, starał się o przygotowanie dobrych kadr dla przemysłu; wprowadził zakaz emigracji i wywozu zboża, zwiększył eksport, ograniczył import. Popierał rozwój manufaktur, dążąc do wytworzenia rynku wewnętrznego zlikwidował cła wewnętrzne dla usprawnienia handlu oraz wybudował kanał Langwedocki. Poza tym Francja w tym okresie czasu zaczynając od Richelieu stworzyła świetną flotę wojenną i handlową. Armia pozwalała prowadzić państwu politykę kolonialną. Rozwijając handel oceaniczny tworzyli różne kompanie handlowe. W organizacji armii przestrzegał wyjątkowego porządku, ścigał wszelkie nadużycia. Ogromny wysiłek skierował na podniesienie stanu liczbowego armii, ulepszenie jej uzbrojenia i na musztrę. Doprowadził do tego, że armia liczyła czasie wojny 300tys. żołnierzy. W sztuce wojennej umocnił rolę piechoty, wprowadził nowe sztuki fortyfikacyjne. Cały ustrój państwowy przejawiał się w formie rządów osobistych króla - ten objął władzę po śmierci kardynała Mazaliego następcy Richelieu. Monarcha stał ponad prawem, stanami, orientacjami politycznymi. Król kierował wszystkimi sprawami państwa, tym bardziej, że ministrowie też byli od niego zależni. Wykonawcami władzy były rady i urzędy centralne. Rady wyodrębniały się z dawnej tzw. Rady Królewskiej, były jak gdyby jej sekcjami. Największą pozycję miała Rada Wysoka. Składała się ona z siedmiu osób, przewodniczył jej król. Ważną rolę mieli ministrowie stanu - sekretarze do różnych spraw np. polityki zagranicznej, wojny. W tej sytuacji zanikały urzędy dawne związane z okresem rozbicia feudalnego lub z monarchią stanową. W ich miejsce powoływano nowe. Urzędnicy, ministrowie byli powoływani i odwoływani przez króla. Podstawą dla francuskiej dyplomacji stworzył Richelieu, kierowali nią ministrowie spraw zagranicznych. Absolutyzm w dobie Ludwika XIV był dyktaturą feudalną. W czasach jego następcy, Ludwika XV państwo ogarnął chaos ekonomiczny i polityczny, spowodowany nieumiejętną gospodarką finansową i rozrzutnością dworu. Francja utraciła posiadłości w Kanadzie i wpływy w Indiach na rzecz Wielkiej Brytanii. Głęboki kryzys finansowy, konflikty wewnętrzne doprowadziły do wybuchu rewolucji. Rewolucja początkowo przekształciła monarchie absolutną w konstytucyjną a następnie doprowadziła do powstania republiki.
Jednakże pierwszą nowożytną republikę stworzyły Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Początkowo tworzyły one kolonie będące pod panowaniem brytyjskim i francuskim. Na czele każdej kolonii (z wyjątkiem Connecticut i Rhode Island) stał gubernator mianowany przez brytyjskiego monarchę lub rząd. W latach 50. XVIII wieku wybuchła wojna brytyjsko-francuska o dominację nad północnymi obszarami kontynentu. Brytyjczycy podjęli próbę narzucenia swym posiadłościom zwiększonych obciążeń podatkowych. W roku 1765 w londyńskim parlamencie przegłosowano ustawę tzw. „ustawę stemplową wprowadzającą we wszystkich koloniach brytyjskich nowy rodzaj podatku pobieranego od każdego oficjalnego dokumentu wystawionego przez władze administracyjne kolonii. Przyjęcie ustawy spowodowało wybuch zamieszek w Bostonie i protesty pozostałych kolonii. W1773 wybuchł kolejny spór, wywołany wysokimi cłami nałożonymi przez Brytyjczyków na herbatę sprowadzaną do Ameryki. Tzw. bostońska herbatka (wrzucenie całego ładunku herbaty do morza) stała się zarzewiem wojny o niepodległość trzynastu kolonii amerykańskich (1775-1783). W 1775 utworzono została armia amerykańska pod dowództwem Wsashingtona. Bohaterami wojny byli m.in. Jeeferson, Franklin, Kościuszkio, Pulawski. 4 VII 1776 Kongres uchwalił Deklaracje niepodległości Stanów Zjednoczonych angielskich kolonii w Ameryce. 1781 pod Yorktown rozegrała się ostatnia bitwa tej wojny, w której skapitulował dowódca Brytyjczyków lord Ch. Cornwallis. 1783 w Paryżu podpisano traktat pokojowy, w którym Wielka Brytania uznawała niepodległość swoich amerykańskich kolonii. We wrześniu 1787 obradujący w Filadelfii Konwent Konstytucyjny (Kongres Kontynentalny) ogłosił konstytucję, którą ratyfikowały wszystkie stany, z wyjątkiem Karoliny Południowej i Rhode Island. Przeprowadzono pierwsze wybory prezydenckie, w których zwyciężył G. Washington. Wybrano delegatów do parlamentu (Kongresu), który w 1789 zebrał się na pierwszym posiedzeniu. W ciągu następnego roku do Unii przystąpiły Karolina Północna i Rhode Island. Przed krajem stanęły dwa główne problemy: kwestia podziału kompetencji między władzami stanowymi a rządem federalnym (federaliści, np. A. Hamilton, chcieli maksymalnego rozszerzenia kompetencji rządu federalnego, antyfederaliści, np. T. Jefferson, opowiadali się za silnymi władzami stanowymi i rządem federalnym o ograniczonych kompetencjach. Z toczących się sporów zwycięsko wyszli federaliści i sprawa niewolnictwa
Spoglądając na XVIII wiek widzimy wielkie zmiany jakie zaczęły obejmować świat. Widzimy jak rodzą się czasy nowożytne w których upadają niektóre wielkie potęgi starego ładu, a nic nie znaczące państewka urastają w potęgę z którą musi zacząć się liczyć cała reszta świata. Zanika feudalizm, którego miejsce zajmują manufaktury dające podstawy do rozwoju przemysłu. Jednak największe zmiany wyraźnie zaobserwujemy na arenie polityki wewnętrznej kraju. Europa ze średniowiecznego feudalizmu przechodzi w monarchie konstytucyjną, którym najlepszym przykładem jest Wielka Brytania oraz Szwecje które możemy jednocześnie uznać za republiki mieszane którym prezyduje król. Typową republikę stanowią takie kraje jak Holandia lub Wenecja. Monarchia absolutna stała się jednak najmodniejszym ustrojem politycznym XVIII wiecznej Europy. Rosja Piotra I i KatarzynyII w czasach ich panowania urosła w potęgę dzięki silnej władzy cesarzy którzy z powodzeniem zaczęli parcie terytorialne na zachód. Absolutyzm rozwiną się także we Francji, Prusach, Niemczech oraz Austrii. Nieodłączną cechą absolutyzmu XVIII wieku były reformy społeczne które w rezultacie dążyły do umocnienia władzy, powiększenia skarbu państwa i stworzenia silnej i dobrej armii. Kładzione też nacisk na oświatę pragnąc wykształcić sferę intelektualistów którzy byli potrzebni do tworzenia silnego państwa. Absolutyzm we wszystkich krajach zrodził się kosztem kościoła który w dobie Oświecenia przestał stanowić priorytet a jego wielkie majątki skonfiskowane przez Korony umożliwiły rozwój państw .
Obejmując to wszystko można śmiało powiedzieć że społeczeństwo XVIII wieczne dążyło do wielkich zmian zgodnie z teoriami filozoficznymi Oświecenia mających na celu wykształcenie warstw intelektualnych i stworzenia silnych państw. Jednak Rewolucja Francuska pokazuje iż drogą do dobrobytu społecznego nie jest absolutyzm lecz wspólne kierowanie państwem na zasadzie demokratycznych rządów jakie w ówczesnym świecie proponowały republiki.