K. Lanckorońska 'Wspomnienia wojenne' streszczenie szczegółowe.

streszczenie szczegółowe
Rozdział I Lwów (22 września 1939 - 3 maja 1940)

Autorka opisuje wkroczenie Armii Czerwonej do Lwowa, który tym samym jako polskie miasto stanął w obliczu okupacji radzieckiej. Szerzyła się komunistyczna propaganda, a z komunikatów radiowych mieszkańcy Lwowa dowiedzieli się, że Lwów stał się stolicą Zachodniej Ukrainy, która wchodzi do rodziny szczęśliwych narodów Związku Radzieckiego. Wkrótce rozpoczęły się wystąpienia przeciwko własności prywatnej, zajęto pałac Gołuchowskich, gdzie bolszewicy utworzyli swoją „centralę”. Rozpoczęło się bezmyślne niszczenie, rabunek i pierwsze mordy na właścicielach ziemskich.

29 IX na Uniwersytecie Lwowskim odbyło się spotkanie profesorów z sowieckimi władzami Lwowa, na którym członek Akademii Kijowskiej, towarzysz Kornijczuk oznajmił, że obecnym zadaniem uniwersytetu jest scalenie kultury polskiej i ukraińskiej w jedną całość. Następnie zaczęły padać słowa o wykluczeniu spośród studentów tych należących do burżuazji, co spotkało się z protestem polskich naukowców. Wkrótce doszły wieści o aresztowaniu przez Niemców profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i wywiezieniu ich do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, o niszczeniu dóbr kultury polskiej. Tymczasem uniwersyteckie życie we Lwowie toczyło się utartym torem, z tą różnicą, że na wykłady uczęszczali nowi słuchacze, przysłani przez władze. Rektorem był prof. Longchamps, aż do zwolnienia i zastąpienia go przez profesora Uniwersytetu Kijowskiego, Marczenkę. Pracownikom rozdano wówczas formularze, w których obowiązani byli wpisać swoje dane oraz informacje o pochodzeniu społecznym i liczbie dokonanych wynalazków. Tworzyły się też nowe katedry: marksizmu, leninizmu, a stare likwidowano. Wraz z tą likwidacją zwalniano stopniowo polskich profesorów. Zimą 1940 r. pojawił się nowy dziekan Wydziału Historycznego, prof. Brachyneć, który zlecił Lanckorońskiej prowadzenie wykładów na temat „Barok, renesans, renesans, barok”. Ten dziwny tytuł był związany z tym, że profesor nie wiedział, w jakiej kolejności należy wymieniać te epoki.

Jako pracownik uniwersytetu Lanckorońska miała pewne ulgi. Nie można było na przykład dokwaterować do jej mieszkania żadnych obcych przybyszów. Kiedy więc sowiecki oficer, Pawłyszeńko, przemocą zarekwirował jeden pokój i systematycznie niszczył sprzęty i uprzykrzał życie mieszkankom (Karolinie i jej służącej Andzi) upijając się i awanturując, Lanckorońska udała się do prokuratury wojskowej. Po kilku wizytach uzyskała stamtąd dokument, w którym oznajmiano, że jako profesorowi uniwersytetu nie wolno jej dokwaterować nowych lokatorów. A Pawłyszeńkę usunięto.

Odbyły się wybory i Lwów „z woli obywateli” stał się częścią Radzieckiej Ukrainy. Mnożyły się aresztowania, najpierw młodych mężczyzn, których najpierw osadzono w więzieniu na Brygidkach, a potem wywieziono w głąb Rosji. Tylko wzdłuż torów kolejowych znajdowano kartki: „Wywożą nas do Rosji. Zaklinamy was, upominajcie się o nas po wojnie”. Zaraz po kapitulacji Lwowa zabrano także polskich oficerów, od których nadchodziły wiadomości ze Starobielska i Kozielska. Pewnego dnia Karolina wybrała się wraz z jednym z uniwersyteckich asystentów do szpitala, w którym leżeli ranni wojskowi. Widziała tam generała Andersa. Wiadomo było, że wszyscy żołnierze, którzy przeżyją, będą wywiezieni w nieznane.

Miasto się zmieniało: pojawiły się nowe nazwy ulic, nie było już polskich szyldów i napisów, Polakom odbierano kamienice, mieszkania, w sklepach brakowało żywności. Lanckorońska zaczęła gromadzić materiały opatrunkowe, gdyż wydawało się jej, że w ten sposób będzie mogła pomóc żołnierzom. 21 grudnia 1939 roku władze zlikwidowały walutę polską i zastąpiono ją rublami. Ponieważ jednak nie można było wymienić złotych na ruble, Polacy z dnia na dzień zostali po prostu bez pieniędzy.

Już na początku 1940 r. autorka wstąpiła do Związku Walki Zbrojnej, nie wypełniała jednak na razie żadnych poważniejszych zadań. Mieszkańcy Lwowa podlegali obowiązkowi pracy. Pracodawcą w systemie komunistycznym było jednak państwo. Wkrótce wstrząsem dla Polaków okazała się świadomość, że jeśli ktoś się państwu, czyli władzom sowieckim, nie spodoba, nie otrzyma pracy, a to równa się skazaniu na zagładę, bo zostanie pozbawiony środków utrzymania. Lanckorońska pisze też o ciągłej obserwacji obywateli. W szkołach większość czasu poświęcano na uczenie języka ukraińskiego, zniesiono lekcje religii. Zaczęto więc kształcić dzieci w domu, a wiedza jaką im przekazywano, była dużo większa niż mogłyby ją uzyskać w szkole.

Pewnego dnia mieszkaniec wsi Klicko-Kolonia sąsiadującej z Komarnem przywiózł hiobową wieść - Rosjanie robią spisy ludności. Po kilku dniach następne wieści: Rosjanie załadowali do wagonów spisaną ludność, w tym kobiety, starców i dzieci, i w trzydziestostopniowy mróz trzymają na stacji. Pociągi z wysiedloną w głąb Rosji ludnością przejeżdżały przez Lwów, rozlegały się z nich pieśni religijne, i widać było, jak z niektórych wagonów wynosi się ludzkie zwłoki. Do takich pociągów w biegu, w ostatniej chwili wskakiwali księża katoliccy, aby wierni nie zostali bez pasterza. Jednym z nich był ksiądz Tadeusz Fedorowicz, który przyszedł się pożegnać z Lanckorońską.

Wiosną 1940 r. Karolina Lanckorońska została zwolniona z pracy na Uniwersytecie Lwowskim. Nie wróciła do domu, bo przyjaciele radzili, by się tam przez parę dni nie pokazywała. Domysły były słuszne, od służącej Andzi Lanckorońska dowiedziała się, że w mieszkaniu oczekują jej radzieccy milicjanci. W tym czasie do Rosji zostali wywiezieni przedstawiciele polskiej inteligencji wraz z rodzinami oraz ziemianie. Widząc, że życie w ukryciu naraża jej przyjaciół, a nie ma widoków na poprawę sytuacji, autorka zdecydowała się wydostać za granicę. Chciała dostać się do Rzymu. W związku z tym szukała kontaktu z władzami kościelnymi, aby uzyskać od nich wiadomości dla papieża. Spotkała się w tym celu z arcybiskupem Twardowskim, który ku jej zdziwieniu prosił: „Niech pani powie Ojcu św., że nam jest bardzo dobrze. Niech pani mu powie, że kler cały, dosłownie cały (...) trzyma się doskonale.”. Arcybiskup był dumny z postawy księży i wiernych, którzy w czasach terroru nie tylko się nie załamali, ale mieli okazję do zaprezentowania heroizmu w walce za wiarę.

Ostatecznie Lanckorońska wyjechała do Krakowa, stało się to 3 maja 1940 r. Po dojechaniu do mostu na Sanie odbyła się rewizja, a potem podróżnych ustawiono piątkami i kazano iść na most. Żegnali ich brudni, niechlujni żołnierze sowieccy. Naprzeciw wyszli eleganccy, przystojni, ubrani w nienaganne mundury Niemcy, a wraz z nimi pielęgniarki Czerwonego Krzyża. Ktoś powiedział: „To jednak jest Europa”.
Rozdział II Kraków (maj 1940 - czerwiec 1941)

Pierwsze wrażenia z przeprawy przez most na Sanie bardzo szybko uległy zmianie. Podróżnych zaprowadzono do koszar, gdzie panował straszliwy brud. Spędzili w nich dwa dni, nie myjąc się i niewiele jedząc. Potem zaprowadzono ich do łaźni, gdzie musieli się całkowicie rozebrać. Kobiety - każda pojedynczo - były wówczas rewidowane przez dwóch mężczyzn, którzy zaglądali im do ust i pod pachy szukając ukrytych pieniędzy i biżuterii. Potem kazano się ubrać i wygnano kobiety na dwór. Kiedy jedna z nich zemdlała, pielęgniarka Czerwonego Krzyża podniosła tak wielki wrzask, że kobieta natychmiast oprzytomniała. Wreszcie podróżnych wsadzono do pociągu, który odjechał do Krakowa.

Największym zmartwieniem Lanckorońskiej w pierwszych dniach pobytu w Krakowie był fakt, że znała kontaktu z Krakowską Komendą ZWZ. Na szczęście byli ludzie, którzy wiedzieli, że należy ona do tej organizacji i tak w końcu stanęła przed Tadeuszem Borem-Komorowskim - dowódcą Okręgu Krakowskiego. Ponieważ nie było dla niej zadań na Terenie Generalnego Gubernatorstwa, Lanckorońska zdecydowała się wyjechać za granicę, obiecano jej przerzut jako kuriera na Węgry. Przed wyjazdem autorka udała się do metropolity krakowskiego, kard. Sapiehy, aby uzyskać od niego wiadomości dla papieża. Ten prosił, by przekazała, że nastroje antyrzymskie, które są w kraju coraz silniejsze, wynikają z absolutnego milczenia papieża, który nie odzywa się do Polaków.

W Krakowie mnożyły się łapanki - ludzi wywożono do obozów koncentracyjnych lub na roboty w głąb Niemiec. Lanckorońska otrzymała wiadomość, że musi ze swoim wyjazdem jeszcze poczekać. Tymczasem w walce z Niemcami skapitulowały Belgia, Holandia i Francja. Krakowski Rynek został otoczony wielkimi flagami ze swastyką. Polacy liczyli już tylko na Anglię, która skutecznie przeciwstawi się wrogowi.

Karolina Lanckorońska zaczęła pracować w Polskim Czerwonym Krzyżu. Jej pierwsza praca polegała na rejestracji osób wywiezionych w głąb Rosji. Bardzo często zjawiały się u niej osoby, których bliskich wywieziono do Kozielska i Starobielska, a którzy dawali jeszcze znać o sobie. Inni mieszkali w głębi Azji, na fermach kirgizkich, gdzie mieszkali w stajenkach dla owiec. Jedna z kobiet tam przebywających, bojąc się, że umrze przed swoimi dziećmi, napisała w liście: „Módlcie się o mądrą kolejność śmierci”.

W lecie 1940 r. do mieszkańców Krakowa doszły wieści, że na granicy Śląska Niemcy robią jakieś wielkie przygotowania, budują duże baraki. Nikt jeszcze wtedy nie wiedział, że zaczyna się największy wojenny koszmar - budowano Auschwitz.

Autorka coraz bardzie irytowała się tym, że nie otrzymuje żadnych ważnych zadań w działalności konspiracyjnej. W czasie spotkania ze swoim zwierzchnikiem w PCK a zarazem w konspiracji, Adamem Szebestem, wypomniała mu to. Ten natomiast stwierdził, że decyduje tu jej pochodzenie społeczne. Wtedy Lanckorońska zapytała: „A jeśli to moje nazwisko, którego przecież nie wybrałam, uważam za zwiększenie jeszcze mych zobowiązań wobec Kraju? Przecież ono dlatego tylko jest znane, że ci ludzie się bili - i to podobno nieźle, skoro tak często dowodzili! (...) Ja im dziś nie chcę wstydu przynieść (...).” Od tego czasu rozpoczęła się prawdziwa praca Lanckorońskiej w konspiracji.

Niemcy zaatakowali Anglię. W Krakowskich kościołach odbywały się uroczyste nabożeństwa. W tym czasie Lanckorońska odwiedziła Warszawę, gdzie zetknęła się z tamtejszą konspiracją. W Krakowie dużo czasu spędzała w towarzystwie Romana Dyboskiego - znawcy literatury angielskiej - w jego bibliotece. Oboje przeżywali fakt rozbicia pomnika Mickiewicza, stojącego na Rynku. Przy tej okazji Karolina zastanawiała się, jakie instynkty drzemią w narodzie niemieckim, skoro tak konsekwentnie niszczy dobra kultury ważne przecież dla całej ludzkości. Nikomu w Krakowie nie przyszło bowiem do głowy zdjęcie tablicy upamiętniającej fakt pobytu w Krakowie wielkiego niemieckiego poety Goethego z tego powodu, że Niemcy są okupantami.

Kolejną pracą autorki była opieka nad wracającymi z Niemiec jeńcami wojennymi, było wśród nich wielu gruźlików. Działaczki PCK dostarczały żywność i opiekowały się nimi, uczestniczyły także w ich pogrzebach.

Tymczasem mnożyły się aresztowania i łapanki. Nadchodziły też wieści z Oświęcimia, w którym nie mordowano jeszcze na skalę masową. A jednak liczba stu zabitych w ciągu jednego dnia robiła wstrząsające wrażenie. Niemcy byli niezwykle pazerni na dobra materialne. Rabowano mieszkania aresztowanych, rodzinom obiecywano zwolnienie bliskiego z więzienia za określoną sumę pieniędzy, oczywiście wszelkie wysiłki w tym celu były daremne. Największe przerażenie wzbudzały wieści o wywozie do obozu koncentracyjnego.

W tym czasie zdarzyła się i Lanckorońskiej mrożąca krew w żyłach „przygoda”. Omal nie została aresztowana za działalność konspiracyjną. Uratował ją tylko zbieg okoliczności, na skutek którego nie dotarła na czas w umówione miejsce i nie spotkała się z „Jasiem” - Janem Cichockim. Wtedy powiedziano o Karli: „Tan człowiek stoi pod szczególną gwiazdą”.

W czerwcu 1941 r. Niemcy przystąpiły do wojny z Rosją. W Polakach znowu obudziła się nadzieja. Tymczasem po kilku dniach przyszła wiadomość, że Niemcy zajęli Lwów, ale nie zniszczyli miasta. Pojawiły się też niejasne wieści o aresztowaniu profesorów Uniwersytetu Lwowskiego. Miejsca ich pobytu nie znano. Lanckorońska otrzymała gryps ze spisem nazwisk 22 profesorów, niektórych aresztowano wraz z rodzinami.

Na wieść o tragicznej sytuacji więźniów politycznych Lanckorońska zwróciła się do Rady Głównej Opiekuńczej z prośbą o przyjęcie jej na referentkę wydziału do spraw opieki nad tymi więźniami (głównie chodziło o dożywianie). W ten sposób została urzędniczką RGO.
Rozdział III Objazdy po Generalnej Guberni (lipiec 1941 - marzec 1942)

Najpierw Lanckorońska musiała uzyskać od władz niemieckich liczne pozwolenia na swoją opiekuńczą działalność. W końcu stała się posiadaczką specjalnej legitymacji uprawniającej do anonimowego dożywiania więźniów na terenie Generalnej Guberni. Najpierw wyruszyła do Tarnowa, a kiedy więźniom tamtejszym udało się dostarczyć gorącą zupę, Lanckorońska płakała w kościele ze szczęścia. Potem opieką objęto więzienia w Sanoku i Jaśle, w Nowym Sączu. Komendantem więzienia nowosądeckiego był gestapowiec Haman. W dniu przybycia Lanckorońska dowiedziała się, że właśnie tego dnia rano Polacy dowiedzieli się, że wszyscy więźniowie polityczni - kwiat tamtejszej inteligencji - zostali rozstrzelani. Kolejnymi miastami, gdzie Karla organizowała dożywianie więźniów, były Częstochowa i Piotrków Trybunalski. W Piotrkowie przez przypadek dowiedziała się, że są więźniowie, których już dożywiać nie można, bo są na skraju śmierci głodowej. Aby przeżyli trzeba by specjalnej dietetycznej żywności w ściśle określonych ilościach.

We wrześniu Lanckorońska pojechała do Lwowa. Tu dowiedziała się, że w głąb Rosji zostali jeszcze wysiedleni Polacy, którzy uciekli do Lwowa przed okupacją niemiecką, a potem pociągali zostali ewakuowani sami bolszewicy. Po ich wyjeździe mieszkańcy miasta ujrzeli wstrząsające świadectwa męki w więzieniu na Brygidkach. Nie mówiono o niczym innym. Większość ludzi szukała wśród wymordowanych przez Rosjan więźniów swoich bliskich wśród skłębionych ciał. Niektóre nosiły na sobie ślady okrutnych tortur. W rozmowach coraz częściej też pojawiała się sprawa 22 profesorów Uniwersytetu i Politechniki Lwowskiej. Nikt jeszcze wtedy nie podejrzewał, jaki był ich los. O poszukiwanie wiadomości o ich losie osobiście prosił Lanckorońską profesor Krzemieniewski. Inny, którego nazwiska autorka nie wymienia, powiedział jej o swoich podejrzeniach: „widziano tę samą ilość osób o świcie, po tej samej nocy aresztowania, jak ich prowadzono na Wólkę. Wiadomo przecież, że Wólka to miejsce egzekucji już od czasów bolszewickich. Wśród nich był jeden ranny czy zabity, którego nieśli dwaj inni, oraz była kobieta, która silnie kulała, a pani Ostrowska (żona prof. Ostrowskiego) miała przecież od dawna chorą nogę”.

Lanckorońska rozpoczęła w Krakowie poszukiwania lwowskich profesorów. Nie było po nich śladu. Starała się nagłośnić sprawę, zwrócono się do Londynu i do Szwajcarii. Nie uzyskano żadnych wiadomości.

Udało się natomiast uzyskać od gestapowca Hamana zgodę na dożywianie więźniów w nowosądeckim więzieniu. Następnym więzieniem było to w Pińczowie, w którym bardzo źle traktowano Polki skazane za działalność polityczną. Był tam specjalny oddział dla kobiet, w którym przebywały 54 więźniarki. Udało się uzyskać pozwolenie komendanta na dożywianie. Tymczasem obok legalnej pomocy dla więźniów sprawowanej z ramienia RGO Lanckorońska prowadziła też pomoc konspiracyjną. Skontaktowała się z Delegaturą Rządu i uzyskała stamtąd pieniądze na tę pomoc.

W listopadzie 1941 r. Lanckorońska była po raz drugi we Lwowie. Tu spotkała się z żoną prof. Longchampsa (aresztowanego pamiętnej nocy wraz z innymi profesorami), która opowiadała: „Takiej defilady jak ja, chyba na świecie nie odebrał nikt. Gdy ich wyprowadzali, stałam we drzwiach; szedł najpierw mąż, potem syn najstarszy, potem drugi, wreszcie trzeci. Wszyscy szli, patrząc na mnie”. Mimo poszukiwań miejsce pobytu profesorów pozostawało nadal nieznane. Również z prowincji nadchodziły straszne wieści - w Stanisławowie aresztowano 250 osób - całą inteligencję - i nie o nich żadnych wieści. Komendantem tamtejszego więzienia jest szef gestapo Krüger.

Lanckorońska dotarła do Stanisławowa zimą. Tu dowiedziała się o terrorze zaprowadzonym przez Krügera i o tym, że Polacy wciąż znikają. Nic nie wiadomo o jakichkolwiek wywozach z więzienia. Karolina spotkała się z prokuratorem Rotterem, zarządcą tej części więzienia, która znajdowała się pod nadzorem władz sprawiedliwości. On pierwszy poinformował ją, że Polacy są tu mordowani. Rotter obiecał zaprowadzić Lanckorońską do Krügera.

Był to „człowiek bardzo wysoki, raczej otyły, młody, lat miał może trzydzieści dwa lub trzy, o włosach bardzo jasnych. Miał usta bardzo duże, silnie naprzód wysunięte, wargi grube, szczękę masywną”. Nie zezwolił na dożywianie więźniów. Tej zimy Lanckorońska odwiedziła rodzinne strony, była w pałacu w Rozdole. Tam powitali ją wierni służący - stary furman Jan i jego żona. Autorka była wzruszona, kiedy podano jej skromny obiad na bogatej zastawie, którą jakimś cudem udało się ukryć przed rabunkiem.

Ze względu na trudności, jakie RGO napotkała w Stanisławowie, Lanckorońska zdecydowała się przenieść tu i nadzorować działania mające na celu poprawę warunków, w jakich przebywali Polacy.
Rozdział IV Stanisławów (marzec 1942 - 7 lipca 1942)

W Stanisławowie nadal panował wszechwładny Krüger. Mieszkańcy byli sterroryzowani i sparaliżowani strachem. Mnożyły się aresztowania, ginęli ludzie. Na temat tego więzienia Lanckorońska dwukrotnie rozmawiała z gen. Borem-Komorowskim. W pracy pomagała jej Maryla Dmochowska. Pewnego dnia Lanckorońska została wezwana do Krügera, który oznajmił, że musi ją przesłuchać. Oskarżył ją o prowadzenie niedozwolonej działalności, a kiedy pokazała mu dokumenty uprawniające ją do pomocy więźniom, powiedział: „Pani duch mi się nie podoba; nie pasuje mi pani do mojego państwa”. Przesłuchanie trwało prawie cztery godziny. Krüger pytał o pracę w konspiracji, działalność w Stanisławowie, wreszcie zakończył spotkanie. Tym razem autorka bezpiecznie opuściła biuro gestapowca.

Miała w tym okresie pracy dziwne zdarzenie - idąc ulicą doznała silnego wrażenia, że ktoś idzie za nią i szepce: „Krüger cię zamknie...”. Była wówczas zła na siebie, bo wytłumaczyła sobie, że się po prostu boi. Wkrótce potem Lanckorońska została aresztowana i jako więzień stanęła po raz drugi przed Krügerem. Ten już na wstępie zapowiedział jej, że pojedzie do obozu koncentracyjnego w Ravensbrück. Oznajmił jej też, że aresztował ją, bo w czasie pierwszego spotkania udzieliła mu zbyt dumnych odpowiedzi. Autorka zachowywała się spokojnie i odważnie. Oznajmiła Krügerowi, że liczy się ze śmiercią, a na wieść o obozie stwierdziła „to jest nominacja”. W pewnej chwili Krüger powiedział jej, że Niemcy wkraczają na podbite tereny z gotowymi listami osób, które mają zginąć, są to głównie przedstawiciele świata nauki, inteligencja. Tak było w Krakowie i... we Lwowie. Tu padły bardzo ważne słowa: „Tak, tak. Profesorowie Uniwersytetu! Ha, ha, to moje dzieło, moje!”. Krüger przyznał się tym samym, że jest odpowiedzialny za zbrodnię na profesorach Uniwersytetu Lwowskiego.

Lanckorońska rozpoczęła życie w gestapowskim więzieniu. Początkowo miała dobre warunki - nie była głodna, a cela był czysta. Przez pierwsze dni po prostu odpoczywała, bo ostatnie miesiące spędzała głównie w drodze, w trudnych warunkach, jeżdżąc od więzienia do więzienia. Dręczyła ją tylko myśl, że może pomoc dla więźniów po jej aresztowaniu osłabnie. Krüger od czasu do czasu przychodził do celi i straszył, mówiąc, że już wszystko o Lanckorońskiej wiadomo. Kazał też sfotografować autorkę z tabliczką z napisem „Kriminal Polizei”. Pewnego dnia Karla dowiedziała się, jak giną więźniowie w Stanisławowie. Egzekucje przeprowadzano na podwórzu, ofiary rozstrzeliwano.

Z celi, w której Lanckorońska przebywała z dwiema współwięźniarkami, Krüger nakazał ją przenieść do ciemnicy. Spędziła w niej tydzień - bardzo długo nawet jak na stanisławowskie więzienie. Potem została wezwana na przesłuchanie. Krüger był wściekły, bo nadal była spokojna i pewna siebie. Odprowadzono ją do celi nr 6, pełnej kobiet. Zajmowały się robieniem skarpet i rękawic dla niemieckich żołnierzy. Włóczkę zdobywano prując rzeczy po zgładzonych więźniach, czasem rozpoznawano ubrania bliskich...

Tymczasem zapanował głód. Kobiety słabły coraz bardziej. W korytarzu pod ich celą organizowano bicie „okazyjne”, maltretowanie więźniów, których krzyki było słychać nocami. Czasem słychać było tylko uderzenia i upadek ciała. Wtedy więźniarka Katia mówiła „Znowu Polak!”. A obok zaczęli umierać z głodu mężczyźni. Pewnego dnia na dziedzińcu więziennym zgromadzono Żydów. Trzymano ich tam bardzo długo. Przez kilka dni było słychać płacz dziecka, po kilku dniach ustał...

Więźniarki wiedziały, że liczniejsze egzekucje odbywają się w lesie, dokąd ofiary są dowożone ciężarówkami. Każda z nich liczyła się, że może pojechać następnym transportem na śmierć. Pewnej nocy wywołano nazwisko Lanckorońskiej. Liczyła się wówczas ze śmiercią, myślała o swoich przodkach i w myślach obiecywała, że nie przyniesie im wstydu. Żal jej tylko było, że będzie ginąć w nocy, bo wolałaby widzieć światło dzienne, słońce, umierać jak w bohaterowie Iliady. Tymczasem zaprowadzono ją do pokoju przesłuchań, kazano zrelacjonować dotychczasowe życie i odesłano do celi. Następnego dnia po południu oznajmiono jej, że wychodzi na wolność. Przed bramą więzienia czekał samochód. Kazano jej do niego wsiąść.
Rozdział V Na ulicy Łąckiego i we Lwowie (8 lipca 1942 - 28 listopada 1942)

Jechali do Lwowa. Karolina rozmyślała, kiedy dojadą, czy zdąży pójść do kościoła i rozkoszowała się myślą, że będzie mogła rozporządzać swoim czasem. Tymczasem we Lwowie zawieziono ją do centrali gestapo i ponownie uwięziono. We Lwowie przesłuchiwał ją Walter Kutschmann. Okazało się, że nienawidzi Krügera, a kiedy dowiedział się, że Lanckorońska wie o tym, co się stało z profesorami Uniwersytetu Lwowskiego, prosił ją by mu zrelacjonowała rozmowę z Krügerem. Kutschmann dowodził plutonem egzekucyjnym, rozstrzeliwującym profesorów. Na jego prośbę Lanckorońska spisała swoje zeznania i podpisała je.

Przebywała tu w dobrych warunkach, miała własną wygodną celę, mogła otrzymywać paczki, pisać listy, dostała nawet książki oraz materiały piśmiennicze, więc mogła zająć się pracą naukową. Ale inni więźniowie przeżywali tu piekło - również na dziedzińcu tego więzienia odbywały się egzekucje. Ponadto ofiary wywożona na Wzgórza Wuleckie i tam rozstrzeliwano. Lanckorońska rozdzielała żywność otrzymywaną w paczkach i rozdawała ją współwięźniom, czasem pracowała jako sanitariuszka. Jedną z więźniarek była Józia, krawcowa. Nie mogąc znieść więziennego życia, powiesiła się. Jej ciało oglądała 18-letnia córka komendanta więzienia. Weszła szykownie ubrana i stopą obutą w elegancki bucik zaczęła kołysać głowę zmarłej. Tego widoku nie mógł znieść nawet esesman, który jej towarzyszył, a Karolina myślała: „Co to jest? (...) Co to są za instynkty tkwiące w tym narodzie?”.

Praca w więziennym szpitalu bardzo cieszyła autorkę - mogła być pomocna i służyć innym, a jej praca miała sens. Niestety nagle tę pracę przerwano i znowu osadzono ją w zamkniętej celi. Tam zaczęła robić zapiski, które we Wspomnieniach przytacza. Ich treść dotyczy literatury i sztuki. Pobyt w więzieniach spowodował kłopoty ze zdrowiem, które spotęgowały przenosiny do bardzo małej, ciemnej celi. Tam nadal rozdawała żywność. Jej najważniejszą podopieczną była 12-letnia Janka, konspiratorka, która uparcie powtarzała, że wszystko wie, ale nie powie, „bo jest Polką”. Karolina wiedziała, że w więzieniu przebywa też specjalnie pilnowana 8-letnia dziewczynka oskarżona o działalność konspiracyjną.

Warunki Lanckorońskiej w więzieniu uległy znowu pogorszeniu. Domyślała się, że Kutschmann, który w Berlinie oskarżył Krügera o to, że rozmawiał z więźniarką o zbrodni na profesorach lwowskich, najwyraźniej przegrał (w rzeczywistości Krüger został zdegradowany), dlatego wyjechał ze Lwowa.

W końcu Karolina otrzymała wiadomość, że zostanie przewieziona do Berlina. Zanim wyjazd nastąpił spotkała się jeszcze z Kutschmannem, który oznajmił jej, że jedzie do Berlina jako główny świadek w procesie Krügera. Krüger zaprzecza, że taka rozmowa miała miejsce, więc Lanckorońska musi złożyć stosowne zeznania. Ta z kolei wyraziła przypuszczenie, że może tam zostać rozstrzelana

27 listopada 1942 r. Karolina Lanckorońska wyjechała ze Lwowa do Berlina. 28 listopada opuściła Polskę. Myślała: „Czy ja Ją jeszcze zobaczę - nie wiem. Ale w Jej służbie Ją opuszczam, i to pod przymusem wroga, a Ona za rok, może za półtora wolna będzie”. Nie spodziewała się, że ona już do Polski nie wróci.
Rozdział VI Berlin (29 listopada 1942 - 9 stycznia 1943)

Lanckorońska przyjechała do Berlina w charakterze świadka w procesie Krügera, oskarżonego o to, że rozmawiał z więźniarką o egzekucjach przeprowadzonych przez gestapo we Lwowie. Zamknięto ją w bardzo wąskiej celi. Następnego dnia zawieziono ją do biura, gdzie przedstawiono jej protokół jej zeznań, które złożyła przed Kutschmannem. Potwierdziła, że wszystko, co jest tam napisane jest prawdą. Po rozmowie z Lanckorońską zapadła decyzja o wytoczeniu Krügerowi procesu. Lanckorońska wiedziała, że w trakcie rozprawy będzie konieczna jej konfrontacja z tym zbrodniarzem.

Tymczasem w więzieniu miała możliwość kontaktu z komunistkami, ona jednak do ich idei odnosiła się sceptycznie, mając w pamięci doświadczenia ze Lwowa. Spotkała tu także znaną działaczkę PCK, Marię Bortnowską. Z powodu dolegliwości skórnych postarała się o wizytę u lekarza, który jej powiedział, że to sprawa nerwów. Napięcie, jakiego doświadcza, nie jest rozładowywane przez płacz lub w innej podobnej formie i stąd egzema, która tak jej dokucza.

Nadeszły święta Bożego Narodzenia, a konfrontacji z Krügerem wciąż nie było. 9 stycznia Lanckorońska opuściła więzienie. Pojechała do obozu koncentracyjnego w Ravensbrück.
Rozdział VII Ravensbrück (9 stycznia 1943 - 5 kwietnia 1945)

Po przybyciu do obozu Karolina zobaczyła niskie szarozielone baraki i kobiety w pasiakach i brązowych chustkach na głowie. Było ich coraz więcej, każda miała na kurtce numer i trójkąt. Te trójkąty miały różne kolory. Nowoprzybyłe zaprowadzono do kancelarii, a potem do łaźni. Następnie wzięły udział w wieczornym apelu, przy czym Karolina usłyszała od jednej z więźniarek, że Polki już wiedzą o jej przybyciu. Po wejściu do baraku na szyję rzuciła się jej była studentka. Po wizytacji dozorczyni więziennej i obowiązkowym meldunku, Lanckorońska rozmawiała z Elizą Cetkowską - blokową. Ta spokojnie i rzeczowo zapytała, czy w Kraju wiedzą, co się dzieje w Ravensbrück, czy wiedzą o egzekucjach, o zbrodniczych eksperymentach pseudomedycznych, które są tu dokonywane na Polkach, skazanych za działalność polityczną. Niestety Lanckorońska nie mogła odpowiedzieć twierdząco. Ku swemu zdumieniu dowiedziała się także, że w obozie jest stosunkowo niewiele więźniarek politycznych, natomiast dużo złodziejek, prostytutek. To, że są w mniejszości, jest dla tych więźniarek kolejną torturą.

O 6 rano rozpoczął się apel. Trwał kilka godzin. Potem komanda ruszyły do pracy. Lanckorońska za radą więźniarek miała zostać sztubową, na razie jednak jako zugang (nowa więźniarka) pomagał blokowej. Początkowo przyszywała numery i trójkąty na ubraniach więźniarek. Okazało się, że kolor trójkąta oznacza rodzaj wykroczenia. Czerwony z dużą literą P w środku nosiły więźniarki polityczne. Lanckorońska otrzymała numer 16076 czerwony trójkąt z literą P.

Niedługo jednak cieszyła się pobytem wśród współwięźniarek. Okazało się, że jest dla niej specjalnie przygotowana cela w tzw. bunkrze, z czystą pościelą i kwiatami na stole. Najprawdopodobniej władze obozowe jeszcze nie wiedziały o jej przybyciu. Karolina prosiła wtedy, by nie powiadamiać nikogo, że jest już w obozie. W tym czasie udała się na badania lekarskie, a po wyjściu (a raczej wyrzuceniu jej z gabinetu) miała okazję przyjrzeć się „królikom” - kobietom poddanym eksperymentalnym operacjom. Były młode, a na ich twarzach widać było straszliwe cierpienie. Lanckorońska dowiedziała się, że teraz są otoczone względną opieką, ale pierwsze operowane umierały w mękach, bez wody i środków znieczulających.

Ze względu na wciąż powiększającą się liczbę więźniarek, część z nich musiała zostać przeniesiona do nowych bloków. Stało się to po trwającym 5 godzin apelu, było 15 stopni mrozu. Po apelu okazało się, że Cetkowską zastąpiła nowa blokowa, Erna, młoda Niemka, a Karolina została jej pomocą kancelaryjną.

Od czasu do czasu w obozie odbywały się egzekucje, dzień wcześniej skazane odprowadzano do bunkra, potem rozstrzeliwano. Lanckorońska dowiedziała się od więźniarek, że Polki nie pozwalają sobie zawiązać oczu i giną z okrzykiem „Niech żyje Polska!”. Te, które spodziewają się śmierci, każą się pięknie uczesać. Wtedy Karolina pomyślała o Spartanach broniący Termopil, którzy przed bitwą też starannie układali sobie włosy, mimo iż wiedzieli, że zginą.

Bardzo szybko zwrócono się do profesor Lanckorońskiej z prośbą o prowadzenie na terenie obozu tajnych wykładów z historii starożytnej i historii sztuki. Obok nich miała też prywatne lekcje dla pojedynczych więźniarek. A w „życiu obozowym” została sztubową w bloku ukraińskim. Otrzymała też wieści z kraju.

Takie życie szybko się skończyło. Na początku marca Lanckorońska została wezwana do kancelarii. Zaczął się jej pobyt w odizolowanej od świata celi, z matowymi oknami. Dobrze ją tu karmiono i jak na obóz koncentracyjny miała luksusowe warunki, ale była oddzielona od współwięźniarek, a to jej doskwierało najbardziej. Mogła dostawać paczki z kraju, miała też dostęp do biblioteki i gazet. Z nich dowiedziała się o zbrodni katyńskiej - mordzie na polskich oficerach. I ona zadawała sobie pytanie, kto to zrobił Niemcy, czy Rosjanie. Uznała, że Rosjanie, ponieważ Niemcy zapewne ograbiliby Polaków ze wszystkich cennych rzeczy, a tymczasem ciała znaleziono w pełnym umundurowaniu.

Lanckorońska mogła także spacerować po skrawku obozowego „ogrodu”. Podczas jednego z takich spacerów udało jej się skontaktować z Niemką Hertą, która opowiedziała jej, że w krematorium palą się zwłoki zamordowanych, a dziwny zapach dymu to zapach palonych włosów; że więźniarki skazane na ciemnicę to ofiary Ramdohra, komendanta gestapo, który trzyma je tam po 2 tygodnie, bez jedzenia, a jeśli nadal nie zeznają, stosuje tortury. Lanckorońska wykorzystując możliwość otrzymywania paczek, znowu starała się dostarczyć żywność potrzebującym, zwłaszcza głodującym więźniarkom bunkra. Zawarła też znajomość z sekretarką francuskiego ministra spraw zagranicznych, Paula Reynauda, Christiane Mabire.

Okazało się, że o uwolnienie Lanckorońskiej starają się włoscy przedstawiciele Domu Sabaudzkiego, co postawiło Niemców w niezwykle niezręcznej sytuacji. Z jednej strony nie zamierzali jej uwolnić, z drugiej starali się, żeby w obozie niczego jej nie brakowało, co mogłaby w razie przegranej hitlerowców potwierdzić. W tym czasie była znowu przesłuchiwana w sprawie Krügera przez ordynarnego i wrzaskliwego esesmana, który za wszelką ceną starał się ją przekonać, że jej zeznania w tej sprawie nie miały większego znaczenia. Z jego nastroju Karolina wywnioskowała, że jednak miały ogromne znaczenie.

Coraz szersze były też jej kontakty z obozem, wymieniano listy, paczki, informacje. Ale Karolina chciała przebywać w toczeniu współwięźniarek. Rozpoczęła więc głodówkę. Kiedy jej obiecano, że w ciągu dwóch tygodni decyzja zostanie podjęta, zaczęła jeść. W tym czasie odbyły się egzekucje Polek i kolejna operacja na „królikach” - tym razem w bunkrze a nie w szpitalu. Była to kara za to, że wywołane podczas apelu nie zgłosiły się dobrowolnie na operację, tylko ukryły. Po zabiegach leżały w gorączce i jedyną pomocą dla nich było podawanie informacji z obozu i gazet oraz wiersze, zwłaszcza Słowackiego, o które prosiły.

W tym czasie Lanckorońska poznała z zawodu pielęgniarkę, Gerdę Querenheim, zaciekłego wroga Polek, będącą postrachem szpitala, która znała sprawę doświadczeń pseudomedycznych. W zamian za jedzenie Lanckorońska dowiedziała się od niej, że przeprowadza się 4 rodzaje operacji: operacje kostne aseptyczne i septyczne (zakażenia) oraz operacje muskułów septyczne i aseptyczne. Na początku dokonano też operacji wyjęcia kości, potrzebnych dla niemieckich żołnierzy. Było ich siedem - wszystkie ofiary zmarły. Na pytanie, co się dzieje z dziećmi w obozie, odpowiedziała, że noworodki w obozie się zabija. Autorka postanowiła przekazać dalej te informacje. Szyfr z wiadomościami z Ravensbrück dotarł do generała Bora-Komorowskiego w listopadzie 1943 r.

W końcu Lanckorońska wróciła do obozu. Została przyjęta bardzo serdecznie. Została przydzielona jako sztubowa do bloku Armii Czerwonej, było tam ok. 500 kobiet wziętych do niewoli na froncie radzieckim. Obok codziennego życia obozowego, Lanckorońska prowadziła działalność edukacyjną, miała tajne wykłady i lekcje u „królików”. Prowadzono też długie rozmowy, wspominano, czasem nawet żartowano. Szczególną opieką starano się otoczyć ofiary eksperymentów medycznych - były to w większości młode kobiety, dla których nauka była w ich cierpieniu może jedyną dostępną pociechą. Lanckorońska była jedną z wielu nauczycielek. Przygotowywano je do matury. Najpopularniejsze były lekcje astronomii prowadzone przez panią Peretiatkowicz.

Od grudnia autorka została przeniesiona na blok 27, gdzie przebywały Francuzki i Żydówki. Praca wśród nich była bardzo trudna. Kiedy zorientowały się, że Lanckorońska nie będzie pisała na nie meldunku za nieposłuszeństwo, np. za to, że nie wychodzą punktualnie na apel, natychmiast przestały się stosować do zasad życia obozowego. A za takie zachowanie karę ponosił cały blok, a w przypadku apelu cały obóz. Niezdyscyplinowane były przed wszystkim Francuzki, które w dodatku wrogo odnosiły się do Polek, bo uważały, że to Polacy są winni wojnie i ich uwięzieniu. „Wówczas dopiero zrozumiałam, co to jest obóz koncentracyjny” wspomina autorka. Obok codziennych zmagań z podległymi jej więźniarkami miała też inne problemy - jej wykłady zostały przerwane, nie mogła się już spotykać ze swoimi uczennicami. Nie mogąc podołać tym obowiązkom Lanckorońska poprosiła o zmianę przydziału i zaproponowała, że może jako władająca kilkoma językami mogłaby pracować w szpitalu więziennym. Dostała na to pozwolenie i zaczęła współpracować z doktor Marią Kujawską, lekarką - więźniarką. Była to niezwykła osoba - wierzyła niezachwianie w etykę lekarską, marzyła, by szpital stał się miejscem odpoczynku i nabierania sił. Nawet bestialstwo wokół nie zachwiało tej wiary i nie spowodowało rezygnacji z zamierzeń. Karolina chciała jej w tym pomagać, ale stało się to niemożliwe. W ostatniej chwili władze niemieckie zakazały jej opuszczania bloku 27 i rezygnacji z funkcji sztubowej. Pracowała więc nadal, ale sił miała coraz mniej. W końcu z wysoką gorączką trafiła pod opiekę Marysi Kujawskiej. Tymczasem pewnego dnia w obozie pojawiła się niesamowita wiadomość - Monte Cassino zostało zdobyte przez Polaków. Alianci wypierali Niemców wciąż z nowych krajów. Polski także czekały na wyzwolenie swojego kraju, ale niepokój o niego wzrastał z każdym dniem.

Wkrótce Polki dowiedziały się o powstaniu warszawskim, były to rzecz jasna wieści mgliste i fragmentaryczne, ale świadczyły o tym, że Polacy walczą także w kraju. Tymczasem z końcem sierpnia przybył transport Polek z Warszawy z hiobową wieścią, że „Warszawa się pali, cała w ogniu, stamtąd nikt żywcem nie wyjdzie, to już nie jest miasto, to są gruzy. Warszawy nie ma”. Polki nie chciały w to uwierzyć. Potem napływały transporty z kolejnych dzielnic Warszawy: Wola, Mokotów, Żoliborz, Śródmieście...

Nowe więźniarki stanowiły siłę roboczą przydatną w niemieckich fabrykach i wiele z nich właśnie tam się dostało. Z kolei ich koleżanki robiły wszystko, by ocalić od tej pracy osoby, które z powodów ideologicznych nie chciały pracować dla wrogów. To się udawało dzięki wspaniałej organizacji i poświęceniu Polek. W ten sposób wiele żołnierzy AK uniknęło przymusowej pracy dla niemieckiego przemysłu wojennego.

O zbliżaniu się frontu świadczyły coraz częściej powtarzające się naloty. Wciąż także napływały nowe transporty. W obozie zaczęła się szerzyć epidemia biegunki. Kobiety coraz bardzie słabły. 5 stycznia odbyła się ostatnia egzekucja Polek w obozie. Zginęła w niej Halina Wohlfarth, jedna z najbardziej oryginalnych uczennic Lanckorońskiej, zainteresowana szczególnie sztuką starożytnej Grecji. Po tej egzekucji liczba rozstrzelanych w Ravensbrück Polek osiągnęła 144. Kilka tygodni później Lanckorońska dowiedziała się o postanowieniach układu w Jałcie, czyli o tym, że państwa zachodnie pozostawiły Polskę całkowicie pod wpływem radzieckim. Autorka miała świadomość, że jest „człowiekiem bez ojczyzny”.

Tymczasem pojawiło się niebezpieczeństwo zgładzenia „królików”. Mogły być w przyszłości szczególnie niewygodnymi świadkami zbrodni hitlerowskich. Szybko stało się jasne, że jeśli nie stanie się coś niezwykłego, „króliki” zginą. Starano się też ratować nieszczęśniczki. Część udało się „wepchnąć” do transportów, które masowo opuszczały obóz; część podszyła się pod inne więźniarki. Postarano się też, by władze niemieckie wiedziały, że świat zna prawdę o eksperymentach pseudomedycznych i o ludziach, którzy ich dokonywali.

Pewnego dnia Karolina została wezwana do doktora Treite, który kazał ją dokładnie zbadać i położyć w szpitalu, gdzie otrzymywała regularne, wartościowe posiłki. Więźniarki spodziewały się, że lada dzień zostanie zwolniona. Cieszyły się, bo liczyły na to, że pomoże im także wydostać się na wolność. Ale zanim to się stało, miała jeszcze okazję być niemal świadkiem masowych egzekucji, a ognie krematoriów płonęły nieustannie. Lanckorońska była jedną z więźniarek, które ofiarnie ratowały ludzkie życie, robiąc wszystko, by ocalić jak najwięcej kobiet.

5 kwietnia 1945 r. Karolina Lanckorońska wraz z grupą 300 kobiet opuściła obóz. Ciężarówkami szwajcarskiego Czerwonego Krzyża dotarły do Genewy. Tam czekał na Lanckorońską jej brat, Antoni, i wybawca, Carl Burckhardt.
Rozdział VIII Italia

Jedyną myślą po opuszczeniu obozu było ratowanie współwięźniarek. Dzięki jej interwencji zorganizowano tzw. ekspedycję szwedzką i wywieziono kobiety z Ravensbrück do Lubeki, a stamtąd do Szwecji. Dzięki niej dowiedziano się także, że Belgijki i Francuzki przebywają w obozie w Mauthausen i także wysłano po nie samochody. Po przyjeździe Lanckorońskiej do Genewy Burckhardt otrzymał list od zastępcy Himmlera, w którym jeszcze raz została potwierdzona sprawa Krügera i fakt, że w trakcie przesłuchania autorki ujawnił wiadomości na temat zbrodni na profesorach Uniwersytetu Lwowskiego.

W tej sytuacji, kiedy Polska wolna nadal nie istniała, Lanckorońska zdecydowała się wstąpić do polskiego wojska, a konkretnie do Drugiego Korpusu, stacjonującego we Włoszech. Zajęła się organizowaniem studiów wyższych dla polskich żołnierzy. Pewnego dnia otrzymała wiadomość od Adama Szebesty „Kazał też pani specjalnie przekazać, że jego synek modli się za panią co dzień”. Wtedy zrozumiała, że już nigdy nie wróci do Polski.
Epilog

W Epilogu autorka opisała swój udział w procesie przeciwko Hansowi Krügerowi oskarżonemu o mordy na ludności ze Stanisławowa oraz na ludności żydowskiej. Lanckorońska zgłosiła się wówczas na świadka i złożyła zeznania na temat mordu na profesorach Uniwersytetu Lwowskiego. Krüger został skazany na dożywocie, został zwolniony z więzienia w 1986 r. W tym samym roku zmarł Walter Kutschmann, kierujący plutonem egzekucyjnym, który rozstrzelał lwowskich profesorów.