Jan Kochanowski - info

Jan z Czarnolasu, Ojciec literatury polskiej (1530-1584) to najwybitniejszy poeta ówczesnej Słowiańszczyzny, wszechstronnie wykształcony humanista
“Odprawa posłów greckich”
“ “Odprawa” - jako dzieło sztuki dramatyczno-teatralnej - nie jest szczególnie wybitnym osiągnięciem, ale jest pierwszą po polsku napisaną oryginalną tragedią. Temat utworu został zaczerpnięty z legend o wojnie trojańskiej, ale autor nadał wydarzeniom koloryt polski (rada trojańska to parlament polski, gdzie rej wiodą ludzie przekupni typu Iketeora. Do polskich senatorów i posłów skierowane są również słowa chóru; “Wy, którzy Pospolita Rzeczą władacie...”, a polska młodzież piętnuje słowami Ulissesa; “O nierządne królestwo i zginienia bliskie.... Król Priam, swoja chwiejnością przypomina Zygmunta Augusta ustawicznie zmieniającego postawę szczególnie wobec Kościoła), dlatego też już współcześni treść dramatu odczytali jako bezkompromisowe potępienie samowoli i braku patriotyzmu, a jej zakończenie jako pobudkę wojenną mającą zachęcić szlachtę do wyprawy na Moskwę.
Dramat ten jest tragedią klasyczną, o czym świadczy:
zachowana zasada trzech jedności:
akcji (jednowątkowość),
miejsca (wydarzenia toczą się przed pałacem królewskim),
czasu (jest dłuższy niż czas spektaklu, ale mieści się w granicach jednej doby i biegnie bez luk, choć ulega przyspieszeniu w przerwach wypełnionych stasimonami).
jednowątkowa fabuła zaczerpnięta z mitologii (mitu o wojnie trojańskiej),
tematem jest konflikt między jednostką a państwem (Kochanowski staje po stronie państwa),
dramat racji moralnych i politycznych reprezentowanych przez poszczególne postacie (Aleksander - Antenor).
Pieśni
Największy zbiór pieśni wydany został (w opracowaniu poety) w roku 1586.
Budowę pieśni charakteryzuje:
stroficzność z powtarzającym się układem wersów w zwrotce,
wyraźna rytmizacja,
paralelizm leksykalny i składniowy,
prosta organizacja syntaktyczna
Podstawowe typy pieśni to:
pieśni biesiadne (radosne i beztroskie, często o tanecznym charakterze),
pieśni pochwalne (religijne lub głoszące sławę świeckich bohaterów,
pieśni miłosne i
pieśni filozoficzno-refleksyjne (tu również patriotyczne).
“Muza” - pieśń, uznana za manifest poetycki Kochanowskiego, powstała prawdopodobnie ok. roku 1567.
Jest to pieśń autobiograficzna, a nawet autotematyczna: (poeta mówi o swoich ambicjach artystycznych oraz o dążeniu do doskonałości, obejmującym zarówno godziwe życie, jak i poezję. Wśród postaci antycznych pojawia się Piotr Myszkowski, przyjaciel i protektor poety),
Pieśń świętojańska o Sobótce jest właściwie cykl 12 liryków, sielankowo-tanecznych pieśni, osnuty wokół ludowego, pogańskiego jeszcze obrzędu obchodzonego w wigilię św. Jana, 23 czerwca, a związanego z nocą letniego przesilenia Słońca. Z czasem obrzęd ten uległ chrystianizacji i został połączony z dniem św. Jana Chrzciciela. W trakcie uroczystości panny wiły wianki i rzucały je na wodę jako wróżbę zamążpójścia. Innym obrzędem było rozpalanie ognisk na wzgórzach, by wokół ognia tańczyć i śpiewać pieśni. Do tego zwyczaju nawiązuje Kochanowski, komponując utwór z pieśni śpiewanych przez 12 panien.
Pieśń XXV - Hymn (“Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary...”) - utwór powstał we wczesnym okresie twórczości poety, przed rokiem 1559 w Paryżu. Pieśń ma modlitewny charakter (bezpośrednie zwroty do adresata, obejmujące niczym klamrą pięć środkowych strof wyliczających przykłady potęgi i dobroci Boga).
Bóg ukazany jest tu jako Wszechobecny, niezależnie od czasu. Twórca doskonałego świata, Życzliwy i Łaskawy: (porządek, ład, harmonia świata jako efekt miłości Najwyższego).
Dzięki temu człowiek może czuć się bezpieczny i szczęśliwy oraz winien być wdzięczny, pełen pokory, oddania i przywiązania.
Pieśń charakteryzuje klasyczna forma:
wiersz sylabiczny (7+6), czterowersowa budowa strofy, przejrzysty układ rymów,
budowa wersów zgodna z rozkładem zdań lub jego części,
dla uniknięcia monotonii - przerzutnie, zdania pytające oraz urozmaicające wers zdania wtrącone.
Pieśń V “Pieśń o spustoszeniu Podola”, napisana została ok. r. 1575 r., opowiada o skutkach najazdu tatarskiego, kiedy to spustoszenie ziem polskich osiągnęło niespotykane wcześniej rozmiary. Wydarzenie miało miejsce tuż po ucieczce Henryka Walezego do Francji, kiedy to Polska znajdowała się w stanie bezkrólewia.
Jest to jeden z najbardziej poruszających utworów patriotycznych, realizujących konwencję poezji tyrteryjskiej.. Kochanowski dał w niej wyraz miłości do kraju, a jednocześnie zaniepokojenia sytuacją.
Pieśń IX - parafraza ody Horacego, zwanej “Pieśnią o Fortunie”, utworu refleksyjno-filozoficznego. Każda zwrotka jest rozwinięciem innej sentencji np. “Kto tak mądry, że zgadnie,/ Co mu jutro przypadnie?”;
Pieśń IX Ks. Wtóre (“Nie porzucaj nadzieje...” ) pieśni są próbą odpowiedzi na pytanie intrygujące największych filozofów, pisarzy, a także zwykłych śmiertelników: Jak żyć, żeby być szczęśliwym? Recept na udane, wypełnione radością życie szuka Kochanowski w mądrości starożytnych filozofów, sięga do myśli Seneki, Marka Aureliusza, Cycerona, Epikura. Głosi stoicką zasadę: “Nie porzucaj nadzieje / Jakoć się kolwiek dzieje”. Człowiek winien wobec przewrotnych pomysłów Fortuny zachować spokój
Pieśń XII “Pieśnią o cnocie” - W świecie, którego materialna uroda była krucha i przemijająca, autor poszukuje wartości trwałych i uznaje za takową cnotę, zaś za najważniejszy sposób jej ujawnienia uważa służbę ojczyźnie: “A jesli komu droga otwarta do nieba, / Tym, co służą ojczyźnie...”.
Ideał cnoty zaczerpnął ze starożytnych myślicieli, łącząc ja z takimi pojęciami jak: mądrość, uczciwość, opanowanie, umiar, piękno, patriotyzm.
Pieśń XIX „Pieśń o dobrej sławie” - człowiek, jako istota wyróżniona przez Stwórcę, ma obowiązek służyć dobru ogółu. Winien więc:
“Szczepić dobre obyczaje”, przestrzegać praw, walczyć z pogaństwem. Bóg, honor, ojczyzna to odwieczne wartości, których szlachcic winien strzec.
Człowiek, którego Bóg nie chciał “położyć równo z bestyjami”, musi nieustannie udowadniać, że w istocie na to wyróżnienie zasługuje.
Fraszki
Podobnie jak pieśni, fraszki pisał Kochanowski przez całe życie. W ciągu całej z górą dwudziestoletniej działalności poety powstało ich ponad trzysta. Na krótko przed śmiercią, w 1584 roku, autor wydał je w Krakowie w drukarni Łazarzowej, a o ich popularności może świadczyć fakt, iż wkrótce pojawiły się nowe wydania.
“Do fraszek” - pochwała wartości fraszek, które choć pozornie drobne i błahe, stały się dla twórcy istotną formą wypowiedzi poetyckiej. Nawiązania do antyku (Fortuna, labirynt, nic Ariadny, Centaur, Dedal).
“O żywocie ludzkim” - nawiązuje do filozofii stoickiej. Podmiot liryczny wypowiada się w imieniu zbiorowości, podkreśla przemijalność ludzkiego istnienia i ludzkich spraw. Wersy 11-sylabowe (5+6); powtórzenia (“ Fraszki to wszystko...”), paralelizmy (wersy 3 i 4).
“Na fraszki” - wyliczenie poszczególnych uciech życia dworskiego (pijaństwo, gry miłości) i końcowe ich zaprzeczenie
“Na lipę” - fraszka czarnoleska. Podmiotem lirycznym jest uosobiona lipa z Czarnolasu, adresatem - strudzony gość. Idylliczna, arkadyjska natura dostarcza człowiekowi różnych pożytków, zaś życie zgodne z nią daje ludziom ukojenie, beztroskie bytowanie i szczęście (wyraz epikurejskich przekonań poety).
“Do gór i lasów” - utwór autotematyczny, rodzaj lirycznej biografii., spojrzenie poety na własne życie w momencie przenosin do Czarnolasu. Apostrofa do stron rodzinnych, następnie zwięzłe, czasem ironiczne wyliczenie kolei życia (podróże, studia, pobyt na dworze, funkcje kościelne).
“Na dom w Czarnolesie” - pochwała domu jako podstawowej wartości życia ludzkiego, Arkadii spokoju i radości. Etyczny program życia szczęśliwego: zdrowie, sumienie czyste, “pożywienie ućciwe”, ludzka życzliwość, “obyczaje znośne”, “nieprzykra starość”. Interesujący kontrast między skromnością “gniazda ojczystego” a zbytkiem “pałaców marmurowych”.
“Na zdrowie” - jedyna fraszka napisana pieciozgłoskowcem, co nadaje jej bardzo wyrazisty rytm. Kontrastujące zestawienie prawdziwej wartości jaką stanowi zdrowie z pozorną wartością przedmiotów martwych (perły, kamienie szlachetne), przemijalnością młodości i urody oraz zaszczytów (dostojeństw i stanowisk).
Treny
“Treny” to poemat epicedialny, czyli żale pośmiertne. Wśród gatunków funeralnych (“funus” - pogrzeb) poetyka antyczna zdecydowanie odróżniała epitafium od epicedium. Pierwsze określała jako krótki utwór żałobny w typie poważnego epigramatu, na tyle jednak zwięzły, by zmieścić się na kamiennym nagrobku. Epicedium zaś miało charakter bardziej indywidualny zarówno w sferze autorski-podmiotowej jak i przedmiotowo-tematycznej. Winno jednak stanowić całość, na którą składają się:
pochwała, okazanie straty, żal, pocieszenie, napomnienie.
W tej konwencji tworzył Kochanowski, ale i polemizował z nią. Owa polemika jest uczynienie bohaterką gatunku pisanego stylem wysokim nie postaci stojącej wysoko w hierarchii społecznej, lecz małego dziecka.
“Treny” są dramatyczną relacją o duchowych i filozoficznych perypetiach człowieka i artysty renesansowego i w ten sposób stają się poetyckim traktatem moralno-filozoficznym.
Równie ważnym, jak Orszulka, bohaterem “Trenów” jest sam poeta. Występuje on tu w dwóch rolach: bolejącego ojca i przeżywającego kryzys światopoglądowy filozofa, który dostrzegł, że dotychczasowe zasady (stoicyzm, epikureizm) rozsypują się w bezpośrednim zetknięciu z osobistą tragedią.
I - tren inwokacyjny. Przedstawienie sytuacji: śmierć córki, jej okrucieństwo, żal. Dylemat ojca.
II - tren wstępny. Poeta wyjaśnia okoliczności powstania cyklu: narodził się z głębokiego uczucia; zapowiada temat - żal za Orszulką i skargi na okrucieństwo śmierci.
III - otwiera dzieło, rozwija wątek “Płakania nad grobem wdzięcznej dziewczyny”.
IV - otwiera wątek śmierci. Skarga na “srogość ciężkiej Prozerpiny”;
V - wątek liryczny; homeryckie porównanie: śmierć Urszulki przyrównana do uschnięcia drzewka oliwnego, przypadkiem podciętego przez ogrodnika. Podkreślenie delikatności, wątłości dziecka.
VI - żal nad utratą “dziedziczki lutni”, małą poetką. Przypomnienie ostatnich chwil życia i ostatnich, poetyckich, słów przed zgonem.
VII - arcydzieło poetyckie. Pozostałe po córeczce ubiory przywodzą poecie właściwe ich przeznaczenie w zestawieniu z ich obecna bezużytecznością. Potęguje to uczucie żalu. Szczególnie mocno uwydatnia się rozbieżność między żywionym przez rodziców nadziejami co do przyszłości córki a rzeczywistością.
VIII - kontrast pomiędzy dawną żywością domu a obecną pustką: “Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim”, “Pełno nas, a jakoby nikogo nie było:/ Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło.
IX - tren refleksyjny poddaje w wątpliwość wartość Mądrości, która winna uzbroić człowieka na wszystkie przeciwności losu. Stanowi polemikę z tezami filozofii stoickiej.
X - uczucie żalu dochodzi do szczytu i zmienia się w rozpacz. Poecie brak siły do rozpamiętywania przymiotów dziecka, pozostaje rozpaczliwa świadomość, że Urszulki nie ma i nie wiadomo, nawet, co się z nią dzieje. Cały wiersz składa się z szeregu zdań pytających, właściwie retorycznych. Pytania te oddają rozterkę duchową poety, załamanie jego dotychczasowych przekonań i wierzeń. Poszukuje córki w niebie chrześcijańskim i pogańskim, mitologicznym, a nawet w baśniowych krainach. Rozpacz doprowadza go nawet do zwątpienia w nieśmiertelność ludzkiej duszy.
XI - kiedy runęła wiara w skuteczność cnoty, dobroci, a nawet pobożności. Zbliżenie do granic bluźnierstwa: “Kogo kiedy pobożność jego ratowała?”. Zwątpienie w sprawiedliwość boską, rozpad filozoficznych i religijnych ideałów.
XII - bolesne rozpamiętywanie zmarłej jako ideału dziecka. Porównanie dziecka do kłosu, który upadł “żniw nie doczekawszy” (symbolika).
XIII - kolejny wybuch boleści. Przywołanie sytuacji położenia kamienia nagrobnego, tekst inskrypcji nagrobnej.
XIV - motyw mitologicznej wędrówki Orfeusza do Hadesu (cierpiący ojciec idący do podziemi, by uprosić Plutona o oddanie zmarłej).
XV - apostrofa do lutni (symbol natchnienia poetyckiego) i do Erato (muzy poezji lirycznej); odwołanie do mitu o Niobe.
XVI - ostateczna rozprawa z filozofią stoicką i z Cyceronem (filozofia musi zamilknąć w zetknięciu z życiem i cierpieniem), jedynym lekarstwem pozostaje czas.
XVII i XVIII - mają charakter, modlitewny. Pierwszy to lamentacja, ból trwa i jest trudny do zniesienia. Rozum nie jest w stanie odczytać boskich zamysłów. Drugi - stanowi swoiste wyznanie wiary: człowiek jest grzeszny i tylko w miłosierdziu bożym upatruje litości.
XIX - tren ostatni w którym poeta otrzymuje pocieszenie (konsolacja) z ust zmarłej matki, objawiającej mu się we śnie z Urszulką na ręku. Wyjaśnia ona synowi, iż dziecko dzięki swej śmierci uniknęło namiętności i cierpień życia, zyskało wieczny duchowy spokój.