Jak należy rozumieć maksymę "Sport to zdrowie"?

Nikomu z nas nie trzeba tłumaczyć, jak ważnym elementem naszego życia jest ruch. Słyszymy o tym ciągle z radia, telewizji, w niemal każdej kobiecej gazecie znaleźć można jakiś zestaw ćwiczeń. Jednak wiem z obserwacji (a niestety również z własnego doświadczenia…), że większość ludzi, którzy nie pałają zbytnim zapałem do sportu, wykręca się brakiem czasu, zmęczeniem, złym samopoczuciem itp. itd... Jak sobie z tym radzić?

Przede wszystkim należy uzmysłowić sobie, że odpoczynek wcale nie musi polegać na leżeniu przed telewizorem albo czytaniu książki w hamaku. Oczywiście czasami można sobie pozwolić na bierny relaks, jednak znacznie bardziej wskazany jest tzw. aktywny wypoczynek. Jestem przekonana, że nawet najbardziej niechętna aktywności ruchowej osoba ma jednak jakiś sport, który lubi (nie mam oczywiście na myśli np. szachów…) Może to być badminton, tenis, jeżdżenie na rolkach, pływanie, biegi… przykłady można mnożyć. Każdy więc powinien znaleźć coś dla siebie i nie pozwolić swoim mięśniom zanikać a fałdkom tłuszczu odkładać się… Warto dodać, że jeśli poruszamy się na świeżym powietrzu ma to wręcz zbawienny wpływ dla naszego organizmu, przede wszystkim pomaga dotlenić mózg i w efekcie ułatwia koncentrację i zdolność zapamiętywania.

Uzasadnię teraz dlaczego aktywny tryb życia uważany jest za zdrowy. Sport to najtańszy i najprostszy sposób zapobiegania wielu schorzeniom. Lekarze ostrzegają, że obecny tryb życia ("siedząca" praca, spędzanie wolnego czasu przed telewizorem lub komputerem, ogólny brak ruchu) w sposób zdecydowanie negatywny wpływa nie tylko na samopoczucie, ale przede wszystkim na zdrowie człowieka. Ćwicząc, sprawiamy, że nasze życie staje się lepsze, bo lepszy staje się nasz organizm. Najistotniejsze zmiany pod wpływem aktywności fizycznej zachodzą w czynnościach układu oddechowego, krążenia, mechanizmach kontroli metabolizmu oraz mięśniach szkieletowych. Trening - zwłaszcza aerobikowy - powoduje, że zwiększa się pojemność życiowa płuc, wzrasta maksymalna wentylacja, więcej tlenu z powietrza w trakcie oddychania przenika do krwiobiegu. To z kolei wpływa na zwiększenie ogólnej wytrzymałości, mniej męczymy się przy obciążeniu organizmu (np. wchodzeniu po schodach, krótkim biegu), dłużej zachowujemy siły podczas intensywnego treningu. Regularnie ćwicząc, zwiększamy objętość krwi krążącej w ustroju, objętość wyrzutową serca, jednocześnie zmniejszając częstość skurczów serca w spoczynku, jak i w czasie wysiłku, niezależnie od jego intensywności. Co za tym idzie organizm znacznie lepiej wykorzystuje tlen dostarczany przez krew, przez co mniejsze jest obciążenie ustroju przy wysiłku. Zwiększenie przepływu krwi powoduje szybsze usuwanie szkodliwych substancji i produktów przemiany materii, a co się z tym wiąże, szybszą odnowę biologiczną. W wyniku treningu podwaja się, a nawet potraja objętość naczyń krwionośnych, serce staje się mocne i ma znacznie bogatszą sieć naczyń wieńcowych, tzn. przystosowuje się do większych obciążeń. Gwałtownie spada przez to ryzyko zawału serca. Zmiany zachodzące w mięśniach szkieletowych na skutek treningu obejmują wzrost liczby mitochondriów i enzymów biorących udział w tlenowej przemianie materii. To zwiększa możliwość przyswajania tlenu przez komórki tkanki mięśniowej i zwiększa siłę mięśni, ich rozmiary, a zmniejsza tempo rozpadu węglowodanów oraz glikogenu mięśniowego, czyli...właściwie możemy nie martwić się zakwasami, które każdego z nas na pewno niejednokrotnie nękały. Oszczędzanie węglowodanów ma istotne znaczenie dla zachowania zdolności do długotrwałej pracy. Koniecznie należy wspomnieć o innym jeszcze aspekcie regularnego treningu, bliskim szczególnie kobietom: Rośnie zużycie wolnych kwasów tłuszczowych (FFA) i w efekcie zaczynamy tracić nadmiar tkanki tłuszczowej w naszym organizmie, co wpływa na zlikwidowanie nadwagi! A niewątpliwie najbardziej pożądanym efektem ćwiczeń fizycznych jest piękna, wysportowana sylwetka (np. 3 godziny jazdy na rowerze pozwalają spalić 500 kcal). Oprócz tego zmniejsza się poziom cholesterolu w surowicy, a także poziom cukru we krwi, oddalając ryzyko wystąpienia zawału serca, miażdżycy a mocne mięśnie, które uzyskujemy podczas treningu, ochraniają nasze kości i stawy przed kontuzjami. Mimo, że wraz z wiekiem wydolność organizmu maleje, regularna aktywność fizyczna sprawia, że wysportowany emeryt bywa w znacznie lepszej kondycji, niż nieruchliwy czterdziestolatek! Choć może to dość odległa perspektywa dla nastolatki, naprawdę jest o co walczyć. Na zmianę stylu życia nigdy nie jest za późno.

Na marginesie wspomnę jeszcze, że terapeuci zajmujący się pomocą młodzieży uzależnionej od narkotyków przedstawiają wyniki statystyk, z których jasno wynika, że młodzież zajmująca się wyczynowo sportem o wiele rzadziej sięga zarówno po narkotyki, jak i inne używki (alkohol, papierosy). Więc siłą rzeczy pociąga to za sobą (choć w sposób pośredni) mniejszy procent zachorowań na np. raka płuc.

Oprócz niewątpliwych korzyści dla naszego organizmu, trening fizyczny czy jakikolwiek przejaw aktywności ruchowej jest wspaniałą formą odpoczynku psychicznego. W trakcie ćwiczeń zapominamy o całym świecie i swoją uwagę poświęcamy wyłącznie treningowi. Wszelkie problemy dnia codziennego odsuwamy na dalszy plan, na parę chwil możemy oderwać się od stresu ,na jaki jesteśmy narażeni cały czas (choćby w szkole…) niejednokrotnie nawet nie zdając sobie z tego sprawy . I nie jest to bynajmniej naiwne spostrzeżenie. Okazało się bowiem, że nawet chorzy uprawiający ćwiczenia fizyczne czują się lepiej, co oznacza, że aktywność fizyczna nie tylko wpływa korzystnie na nasze ciało, ale również wprowadza nas w dobry nastrój i poprawia samopoczucie. Znana już w starożytności prawda - "w zdrowym ciele zdrowy duch" - znajduje potwierdzenie w badaniach współczesnych medyków.

Niestety, różne badania prowadzone w Polsce w ostatnim czasie wykazują, że jedynie 10-20% dorosłej części społeczeństwa prowadzi zadawalającą aktywność fizyczną. Naukowcy w ramach międzynarodowego projektu "Bridging East-West Health Gap" porównywali poziom aktywności fizycznej mieszkańców sześciu krajów europejskich: Finlandii, Hiszpanii, Niemczech, Polski, Rosji i Węgier. Wyniki pokazały ogromne zróżnicowanie, przy czym najniższy odsetek wystąpił….w Polsce i na Węgrzech. Badacze przyjmowali za dużą aktywność fizyczną wykonywanie ćwiczeń fizycznych (trwających co najmniej 30 min.) częściej niż 4 razy w tygodniu i/ lub tzw. komunikacyjną aktywność fizyczną, która polega na przemieszczaniu się do pracy rowerem lub na pieszo, dłużej niż 60 min. dziennie, przez większość dni tygodnia. Wymienione kraje poddano klasyfikacji na podstawie kryterium "siedzącego trybu życia", który zdefiniowano jako wykonywanie ćwiczeń fizycznych (trwających co najmniej 30 min.) kilka razy w roku lub rządzie i/ lub aktywność fizyczną o charakterze komunikacyjnym, trwającej krócej niż 15 min. Niechlubne miejsce zajmuje Polska. Aż 72,9% respondentów przyznaje się u nas właśnie do takiego stylu życia. Mniej niż 10% polskich uczestników badania chodzi pieszo lub jeździ rowerem do pracy, w dodatku prawie połowie z nich czynności te zajmują mniej niż 5 minut dziennie.
Niech da nam to do myślenia i zmobilizuje do działania.

Jednak sport, jak każda inna dziedzina życia człowieka ma nie tylko różowe strony. Każdy z nas słyszał na pewno o dopingu. Nie mam tu na myśli oklaskiwania zawodników i wznoszenia okrzyków mobilizujących ich do walki o laury… Chodzi mi o doping chemiczny, czyli (opierając się na Encyklopedii Powszechnej) podnoszenie w sztuczny sposób wydolności motorycznej i psychicznej zawodników za pomocą środków dopingujących, których obecnie występuje ogromne zróżnicowanie (np. środków anabolicznych), szkodliwych dla zdrowia i zakazanych w sporcie. Sterydy często brane są przez młodych mężczyzn, którzy pragną imponować swoimi wspaniałymi muskułami. Często nie zdają sobie oni sprawy z tego, jak niebezpieczne są środki, których używają w drodze do osiągnięcia tego celu. Wymienię teraz najważniejsze negatywne skutki stosowania sterydów i prekursorów hormonalnych. Najbardziej zauważalne są zewnętrzne, np. powiększenie się porów (proces zwany wirylizacja, kiedy już się pojawi - nieodwracalny), nasilenie się lub pojawienie trądziku, rozstępy widoczne przez szybki przyrost masy mięśniowej, czasem łysienie (oczywiście również proces nieodwracalny). Jednak wszystkie te skutki, dające nieprzyjemne efekty wizualne, nie są tak naprawdę niebezpieczne dla zdrowia. Tymczasem sterydy działają nieporównywalnie groźniej w obrębie zmian wewnętrznych. Pod wpływem ich wysokich dawek przez dłuższy okres czasu zarówno kobiety jak i mężczyźni wykazują niezwykle agresywne zachowanie. Rezultatem jest utrata przyjaciół, zapędy niszczycielskie i niemożność kontrolowania własnego zachowania. Kolejnym efektem psychicznym jest uczucie depresji. U mężczyzn występuje również tzw. feminizacja. Nadwyżka testosteronu łatwo aromatyzuje do żeńskiego hormonu płciowego, estrogenu, powodując wystąpienie niektórych cech żeńskich jak: tworzenie się piersi (ginekomastia), skłonność do odkładania tłuszczu i niezwykle miękkie mięśnie. Zazwyczaj ma to miejsce po przerwaniu cyklu, gdy poziom męskiego androgenu jest niski i łatwo przeważa estrogen. Stosowanie sterydów anabolicznych/androgenicznych zwiększa ryzyko choroby serca. Sterydy podnoszą poziom cholesterolu w ustroju co powoduje zgrubienie ścianek naczyniowych i ostatecznie może być zagrożeniem dla życia. Innymi niepożądanymi czynnikami mogącymi sprzyjać chorobom serca są stres, wysokie ciśnienie krwi i gwałtowny wzrost masy ciała. Kolejne zagrożenie to ginekomastia - nienormalne powiększenie jednego lub obu sutków u mężczyzny. Zazwyczaj spowodowana bywa zachwianiem równowagi hormonalnej. Jeżeli atleci stosują sterydy jeszcze przed osiągnięciem docelowego wzrostu, najprawdopodobniej nie osiągną go już nigdy. Większość anabolików bezpowrotnie zamyka proces wzrostu kości. Niektóre sterydy wykazują szkodliwy wpływ również na funkcjonowanie nerek. Podstawowym zadaniem nerek jest filtrowanie i wydalanie toksycznych produktów. Jeżeli zażywasz prochy, Twoje nerki są po znacznie większym obciążeniem niż normalnie. Brak równowagi elektrolitowej i wysokie ciśnienie krwi także może doprowadzić do nieprawidłowej pracy nerek. Kłopoty z nerkami często objawiają się w postaci obrzęku, bólami w krzyżu, kolki nerkowej, gorączki i powiększenia nerek. Przy użyciu sterydów może nastąpić zniszczenie wątroby. Zespół zwany Peliosis Hepatis jest rzadki, ale stanowi poważne zagrożenie dla życia gdyż zazwyczaj wykrywany jest zbyt późno. Testosteron i inne sterydy mogą spowodować wzmocnienie systemu odpornościowego i niewrażliwość na choroby wirusowe. Ciało może się uzależnić od tego czynnika i musi się uodparniać na nowo gdy jego dopływ zostanie przerwany. Oprócz tego mogą spowodować zanik jąder i wstrzymanie spermatogenezy. Niepokojące, odczuwalne objawy to również bóle głowy (wskutek zachwiania równowago hormonalnej lub - połączone z np. bólem oczu, bezsennością - wskutek zbyt wysokiego ciśnienia krwi), bóle brzucha połączone nieraz z wymiotami, biegunką ( powodują je najczęściej Anapolon, Stenox, Primabolan, Winstrol i Dianabol.) Większość sterydów spowoduje magazynowanie wody i elektrolitów w mięśniach wywołując obrzmienie tkanki. To zazwyczaj powoduje, że skóra wygląda na spuchniętą i obrzmiałą a serce zmuszone jest do większego wysiłku. Stosowanie anabolików zwiększa również prawdopodobieństwo przerostu i ryzyko wystąpienia raka prostaty. Człowieku marzący o budowie atlety, zadaj więc sobie pytanie - czy warto?...

Oprócz sportowców cierpiących z powodu stosowania sterydów zdarzają się oczywiście inne „ofiary” uprawiania aktywnego trybu życia. Dlatego ważne przed rozpoczęciem treningu jest przeprowadzenie rozgrzewki, która pozwoli na rozluźnienie zesztywniałych mięsni oraz stawów i przygotuje ciało do dalszych ćwiczeń. Oczywiście należy zachować ostrożność, aby nie przeciążyć kręgosłupa. Układ ruchu, podobnie jak wszystkie pozostałe, narażony jest na różne choroby, niektóre zupełnie niezależne od prowadzonego trybu życia.. Najpowszechniejsze choroby układu szkieletowego to krzywica (choroba ustroju rosnącego spowodowana niedoborem witaminy D. Najczęstszą przyczyną jest zbyt mała podaż witaminy lub brak promieni słonecznych, pod wpływem których ustrój syntetyzuje witaminę D, a także częste zakażenia. W efekcie dochodzi do opóźnienia mineralizacji kości, najczęściej wystepuje u dzieci do drugiego roku życia) czy osteoporoza (zanik kości objawiający się zmniejszeniem gęstości utkania kostnego, ścieńczeniem korowej warstwy kości, zatarciem ich struktury beleczkowej. Najczęściej występuje u osób starszych. Za przyczynę osteoporozy uważa się zaburzenia w wydzielaniu hormonów płciowych (klimakterium) i hormonów kory nadnerczy, niedobór białka, ujemny bilans białkowy. Kości stają się łamliwe, dochodzi do zniekształceń trzonów kręgowych, które robią się niższe i dwuwklęsłe. Leczenie polega na podawaniu witaminy D, preparatów hormonalnych, soli wapnia) Znane są również wady postawy takie jak skolioza (boczne, patologiczne wygięcie kręgosłupa, występujące zawsze z torsją (skręceniem) wzdłuż jego osi długiej. Dewiacje te pociągają za sobą zniekształcenie klatki piersiowej, z upośledzeniem funkcji oddychania i krążenia, a często również zniekształcenie miednicy. Rozróżnia się: skoliozę czynnościową, skoliozę idiopatyczną, porażenną, statyczną, strukturalną, torakogenną, wrodzoną) czy płaskostopie(wada stopy, cechująca się obniżeniem podbicia. W wadzie tej występują objawy: szybkie zmęczenie, bóle łydek i stóp, chód ciężki, nieelastyczny. Płaskostopie może być wrodzone - zaburzenie rozwojowe u ustawieniu i budowie kości stopy, lub nabyte, np.: w wyniku chorób połączonych z długotrwałym leżeniem , ze względu na porażenie mięśni, czy przy znacznej nadwadze ciała. Płaskostopie zawsze jest obustronne. Najczęstszym powikłaniem płaskostopia są obrzęki i bolesność stóp uniemożliwiająca chodzenie, przewlekłe stany zapalne stawów stopy, a także powstanie palucha koślawego. Leczy się je gimnastyką, wkładkami ortopedycznymi, choć w przypadkach tzw. płaskostopia sztywnego niezbędny jest zabieg chirurgiczny)

Oprócz tego nie sposób nie wspomnieć o chorobach reumatycznych, jak zwyczajowo określa się dolegliwości i zmiany chorobowe w układzie ruchu, tj w stawach, mięśniach i kościach.

Niektóre z nich to:
- gościec przewlekły postępujący. Podstawową odmianę choroby stanowi zapalenie stawów, objawiające się obrzękami, rozrostem błony maziowej wysiękami, ograniczeniem ruchomości, dochodzić może również do przykurczów i zesztywnień stawów
- zesztywniałe zapalenie stawów kręgosłupa, choroba zaczynająca się zwykle od zapalenia stawów krzyżowo - biodrowych a następnie zajmuje małe stawy kręgosłupa. Dochodzić może do całkowitego usztywnienia kręgosłupa. W leczeniu najważniejsze są metody usprawniające, np. gimnastyka korekcyjna.
- zmiany zwyrodnieniowe stawów kończyn i kręgosłupa. Choroba zaczyna się od procesu niszczenia chrząstki stawowej, powstają kostne wyrośle, stwardnienia, ubytki. W wyniku zwężeń stawowych może dojść do zesztywnień stawów. Zmiany zwyrodnieniowe wywołują bóle, głownie przy ruchach. W kręgosłupie proces zwyrodnieniowy zaczyna się od niszczenia krążków międzykręgowych, wytwarzają się zmiany kostne kręgów, głównie w postaci wyrośli kostnych. Leczenie zmian polega na oszczędzaniu stawów, unikaniu obciążeń, podawaniu środków przeciwbólowych.
- gościec tkanek miękkich, stany zwyrodnieniowe tkanek miękkich wchodzących w skład narządów ruchu, szczególnie narażonych na działanie urazów i nadmiernych obciążeń (przyczepy ścięgien do kości). Dotyczy zwykle szczególnie eksponowanych okolic ciała: stawu barkowego, łokcia, biodra, nadgarstka.

Jest jeszcze wiele innych chorób niereumatycznych np. Choroba Blounta (zwana jałową martwicą kłykcia przyśrodkowego piszczeli) powstaje najczęściej u dzieci, które w okresie czynnej krzywizny dużo chodziły, siadały po turecku lub wykonywały prace połączone z noszeniem ciężarów. Choroba ta jest nieuleczalna (pomóc może jedynie operacja) , w efekcie kolana przybierają kształt litery „O”. Innym przykładem choroby układu ruchu może być wrodzona łamliwość kości – genetycznie uwarunkowane zaburzenie charakteryzujące się nadmierną kruchością kości. Choroba ta polega na niedostatecznym wytwarzaniu kościotwórczej. Występuje w dwóch postaciach : Wczesnej (już w życiu płodowym w postaci licznych złamań, upośledzenia rozwoju, obumarcia płodu, noworodki giną najpóźniej po 2-3 miesiącach) lub późnej (objawia się we wczesnym dzieciństwie np. zaburzeniami wzrostu, upośledzeniem słuchu, słabym uzębieniem i kruchością naczyń krwionośnych). Wśród bardzo wielu chorób układu ruchu, których nie będę tu opisywać ( np. Dupuytrena, Kohleria, Osgood-Schlattera, Perthesa, Scheuermanna, dna moczarowa, ostrogi piętowate, zapalenia ścięgien, zerwania ścięgien) wspomnę jeszcze o dość ciekawym – moim zdaniem – kręgozmyku. Polega on na przemieszczaniu się kręgu wraz z całym odcinkiem kręgów leżących wyżej ku przodowi w stosunku do kręgu położonego niżej. Powstaje wskutek istnienia szczeliny łuku kręgowego w miejscu połączenia wyrostków stawowych górnego i dolnego. Występuje najczęściej w dolnej części kręgosłupa lędźwiowego, powoduje bóle promieniujące do kończyn dolnych, nasilający się przy siadaniu i wstawaniu.

Uprawianie sportów pociąga za sobą zwiększone ryzyko wystąpienia kontuzji takich jak zerwanie ścięgien, skręcenie i zwichnięcie stawów, złamanie kości. Oczywiście narażeni są na nie szczególnie osoby uprawiające dyscypliny, w których wykonuje się dynamiczne ruchy (np. piłka nożna, jazda na nartach, koszykówka, hokej itd.) Uszkodzenie układu ruchu wystąpić mogą również wskutek różnych wypadków, bardzo ważna jest wtedy pierwsza pomoc, która powinna być udzielona natychmiast. Omówię teraz kilka podstawowych jej zasad. Następstwem urazu czaszkowo-mózgowego mogą być uszkodzenia tkanki nerwowej, uszkodzenia naczyń krwionośnych i opon mózgowo-rdzeniowych. Niewiele urazów mózgowo-czaszkowych dotyczy tylko głowy. W większości przypadku należy zwrócić uwagę na inne części ciała (klatka piersiowa, jama brzuszna, kończyny górne i dolne). Aby naprawdę pomóc rannemu, należy wykonać następujące czynności:
- zabezpieczyć drożność dróg oddechowych
- ułożyć ratowanego w pozycji leżącej z uniesionym tułowiem o 15-30
- zatamować krwawienie, opatrzyć rany
- unieruchomić szyjny odcinek kręgosłupa, unikać skrajnych ruchów i ułożeń głowy (zgięcie, rozciąganie, szarpnięcie)
- przy zakładaniu opatrunku w otwartych urazach czaszkowo-mózgowych unikać ucisku na mózg

Inaczej nieco przebiega pierwsza pomoc przy urazach klatki piersiowej. Najczęściej dochodzi do nich w wyniku wypadków komunikacyjnych, upadków z wysokości czy przygniecenia przez ciężkie przedmioty W wyniku uszkodzenia struktur klatki piersiowej a często i płuc dochodzi do zaburzeń w wentylacji oraz krążenia, co w następstwie powoduje niedotlenienie organizmu. W takim wypadku należy:
- ułożyć poszkodowanego w pozycji na plecach lub na zranionej stronie z uniesionym tułowiem o ok. 30
- w przypadku otwartego zranienia klatki piersiowej nie usuwać ciał obcych, założyć opatrunek nieprzepuszczający powietrza
- sposób przewiezienia dostosować do stanu ogólnego chorego, najczęściej z uniesionym tułowiem, zawsze pod opieką lekarza

Ostatnia grupa urazów układu ruchu obejmuje urazy kręgosłupa (ogólnie). Najczęstszą przyczyną obrażeń są urazy komunikacyjne, skoki "na główkę" do wody oraz upadki z wysokości. Są one najczęściej bardzo niebezpieczne, ich następstwem jest zaburzenie jego czynności od kilkudniowej dysfunkcji do śmierci. Z ofiarą wypadku podejrzaną o uraz kręgosłupa w celu ochrony rdzenia kręgowego należy postępować z wielką ostrożnością, aby nie spowodować dalszego uszkodzenia rdzenia. Na miejscu wypadku należy przede wszystkim:
- zabezpieczyć funkcje życiowe (oddychanie, krążenie)
- unieruchomić kręgosłup szyjny za pomocą dostępnych środków
- ochronić chorego przed wyziębieniem
- unikać jakiegokolwiek czynnego lub biernego ruchu chorego przy umieszczaniu go w materacu próżniowym
- w razie przemieszczenia kręgów, zwłaszcza z uskokiem lub w odcinku szyjnym kręgosłupa, nie podejmować prób repozycji na miejscu wypadku
- przewieźć poszkodowanego bez wstrząsów przy całkowitym unieruchomieniu, ewentualnie dodatkowo unieruchomić szyjny odcinek kręgosłupa
- przewieźć do szpitala chirurgicznego lub neurochirurgicznego pod opieką lekarza


Podsumowując stwierdzam, że sport rzeczywiście jest bardzo ważny dla naszego zdrowia i powinien stać się nieodłącznym elementem życia każdego człowieka. Należy ubolewać, że tak niewielu ludzi w dzisiejszych czasach prowadzi aktywny tryb życia, co ma odzwierciedlenie w ilości zachorowań na np. miażdżycę, otyłość. Jednak jak każda inna dziedzina życia ma również swoje ciemne strony, np. środki dopingujące, poważne, niebezpieczne urazy. Należy więc pamiętać, aby do ćwiczeń podchodzić jak do każdej innej czynności w życiu – w sposób przemyślany i z wcześniejszym przygotowaniem. Wtedy na pewno wyjdzie nam to na korzyść.