cykliczna forma muz., polegająca na przedstawieniu tematu i następnie określonej liczby jego odmian (czyli w. w węższym znaczeniu);odmiany tematu lub innej struktury melodyczno-harmonicznej mogą być ukazywane także w toku innych utworów (innych form muz., np. w poemacie symfonicznym Don Kichot R. Straussa); rozróżnia się następujące formy wariacyjne: w. chorałowe, w których temat pochodzi z chorału, zwłaszcza chorału protest., › chaconne, › passacaglia, tzw. w. Ruggiero, oparte na niezmiennej, powtarzającej się, ostinatowej (› ostinato) formule basowej, oraz temat z wariacjami, przeżywający rozkwit w okresie klasycyzmu; temat, najczęściej krótki (rzadziej długi, np. w Wariacjach Goldbergowskich J.S. Bacha), o prostej strukturze, oryginalny lub zapożyczony z obcej kompozycji, jest opracowywany w poszczególnych w., np. za pomocą środków zdobniczych (w. ornamentalna, typowa np. dla twórczości klawesynistów fr.) lub poddawany daleko idącym przekształceniom (w. charakterystyczna ); przekształcenia tematu mogą polegać np. na zmianach rejestru, faktury, tempa, dynamiki, metrum, tonacji lub trybu, na zastosowaniu środków i form polifonicznych (imitacja, fuga, fugato, kanon) itp.; rzadziej jest spotykany typ w. o dwóch tematach (Wariacje f-moll J. Haydna); znane w. komponowali m.in. : W.A. Mozart (Wariacje na temat „Ah, vous dirai-je” ), L. van Beethoven (33 Wariacje C-dur na temat Diabellego, 32 Wariacje c-moll, 15 Wariacji Es-dur na temat z baletu „Die Geschöpfte des Prometheus”, także w. w sonatach fortepianowych, w finale III Symfonii ), J. Brahms (Wariacje na temat Haydna ), F. Chopin (Wariacje na temat „La ci darem la mano” z opery Don Giovanni Mozarta).
