Barok - ogólna charakterystyka epoki

Epoka historyczna i jednocześnie styl w sztuce, zwany barokiem pojawił się we Włoszech u schyłku XVI w. (ok.1580 r.) i zakończył się w XVIII w. (ok. 1730 r.).

Barok bardzo nawiązywał do tematyki religijnej. Miał wiele wspólnego z kontrreformacją. Encyklopedia Popularna PWN tak opisuje ten ciekawy, aczkolwiek religijny okres: "posiadał związki z dworską i mieszczańską kulturą oraz ideologią kontrreformacji."

Podczas tego okresu powstało mnóstwo dzieł literatury, architektury i sztuki. W krótkim czasie, Barok opanował cały świat. Jego nazwa wywodzi się od włoskiego, hiszpańskiego lub portugalskiego słowa "barocco", co oznacza "perłę o nieregularnych kształtach". Co za tym idzie, barok znany jest również jako "zwyrodniała forma renesansu i klasycyzmu". Jak wiadomo, perła jest symbolem rzadkości i wartości, tym bardziej, jeżeli ma nieregularne kształty. Barok odznaczał się niezwykłą dynamiką i aktywnością, poruszał w malarstwie problem światła i cienia, niewątpliwie był więc bardzo ważnym okresem w sztuce, być może nawet najważniejszym. Był jedną z najważniejszych epok literackich.
Architektura

Architektura barokowa cechuje się bogatymi, monumentalnymi budowlami, wokół których zakładane były ogrody, budowane altanki, piękne fontanny, groty, mostki i najróżniejsze dodatkowe zdobienia. W baroku budowano głównie kościoły i pałace oraz dwory.
Kościoły:

Najbardziej charakterystyczne budowle sakralne wznoszone były na planie krzyża łacińskiego i posiadały kopułę nad skrzyżowaniem naw. Od kościołów odrodzenia różniły się rozplanowaniem wnętrza. W miejsce bocznych naw, które były oddzielone od nawy głównej kolumnami pojawiły się kaplice połączone z główną nawą rzędem półkolistych arkad. Arkada jest to łuk łączący dwie kolumny. Kościoły są wypełniane przez rzeźby, m.in. putty i sztukaterie. Putty to figurki nagich, uskrzydlonych dzieci, które są uczepione gzymsów, a sztukaterie to wypukłe ornamenty (wzorki), z których tworzono ramy dla malowideł ściennych.

Pałace:
Dwory i pałace miały bogate ukształtowanie bryły i bogatszy niż w odrodzeniu zespół ozdób: rzeźby (na postumentach, reliefy, sztukaterie...), malowidła iluzjonistyczne, obrazy, arrasy, ozdobne meble, żyrandole, mozaikowe parkiety z różnych rodzajów drzewa, schody (były miejscem „uroczystego” powitania gości) i oczywiście, ogrody.

Zabytki:
Niżej przedstawiam listę europejskich zabytków barokowych:
- wczesnobarokowa katedra z trzema XX-wiecznymi bramami w Salzburgu (Austria),
- meczet Banija Baszi z XVI wieku w Sofii (Bułgaria),
- XIV-wieczny Ratusz Staromiejski i Złota Uliczka zabudowana XVI-wiecznymi domami w Pradze (Czechy),
- XVII-wieczna, 36-metrowa Okrągła Wieża i XVII-wieczna dzielnica portowa Nyhaven w Kopenhadze (Dania),
- XVI-wieczny zegar astronomiczny z kalendarzem świąt opracowanym do 2019r. W Lyon (Francja),
- XVII-wieczna renesansowo-barokowa katedra Notre Dame w Luksemburgu,
- miasto La Valletta (Malta),
- zespół pałacowo-parkowy Nymphenburg, pałac arcybiskupi, pałac Preysing, Propyleje, Gliptoteka, kościoły: św. Jana Nepomucena i św. Anny oraz Amalienburg w Monachium (Niemcy),
- XVII i XVIII-wieczne domy z podcieniami w Bernie (Szwajcaria),
- unicka katedra św. Jura z XVIII w. Zbudowana na planie krzyża greckiego i przykryta eliptyczną kopułą w Lwowie (Ukraina),
- kościół św. Piotra i Pawła, kaplica Wazów w Katedrze św. Anny w Krakowie, dawny kościół jezuitów, Fara w Poznaniu, Kaplica Królewska w Gdańsku, kościoły Wizytek, kościół św. Krzyża, Sakramentek i Kapucynów w Warszawie i bazylika w Świętej Lipce, pałac Jana III w Wilanowie (Polska).

Filozofia
W tym czasie ginęli na stosie ludzie głoszący poglądy sprzeczne z ówczesną nauką Kościoła. Nawet Galileusz musiał odwoływać swoje przemyślenia, lecz w tym samym czasie Kartezjusz zwrócił uwagę na rolę wątpliwości w myśleniu i dał podstawy dla rozwoju renesansowego racjonalizmu. Blaise Pascal uważał człowieka za istotę zagubioną, czyli: „trzcinę najwątlejszą w przyrodzie - ale trzcinę myślącą”. Spinoza twierdził, że jest tylko Bóg i wszystko jest jego częścią, a Gottfried Leibniz, określany jako: "ostatni człowiek, który wiedział wszystko" optymistycznie stwierdził, że "żyjemy na najlepszym ze światów", stworzonym przez Boga jako wypadkowa najlepszych możliwości (jeśli by tak było, to ciekawe, co jest na tych innych światach?). Thomas Hobbes głosił pogląd, że w stanie natury panuje "bellum omnia omnes" czyli "wojna wszystkich ze wszystkimi", nie zgodziłby się z tym stwierdzeniem, a Wolter je po prostu wykpił. Tak więc okres ten był poddany bardzo burzliwym dyskusjom i raczej mylnym poglądom.

Literatura:
„Literatura barokowa zerwała z klarownością odrodzenia. Zaczęła operować nowymi środkami wyrazu: paradoksem, kontrastem, absurdem, anaforą i inwersją. Szokowała czytelnika opisami brzydoty i cierpienia.” – tak portal internetowy „Wikipedia” opisuje literaturę barokową. Podobnie jak w filozofii, w literaturze dosłownie ścierały się przeróżne koncepcje, czasami nawet sprzeczne: apoteoza (w dziele literackim ukazanie w świetności i chwale jakiejś postaci lub wydarzenia, Mały Słownik Języka Polskiego PWN) ekstazy religijnej z libertynizmem, średniowieczny alegoryzm z ozdobnym, przesyconym metaforami językiem.

Głównymi motywami literatury barokowej były: diabeł, śmierć, Pan Bóg i piekło. Rozwinęły się utwory literackie (głównie epika): epos, powieść, komedia, tragikomedia i tragedia. Powstawały wtedy najważniejsze dzieła (nie licząc Starożytności), które do dziś są omawiane jako lektury szkolne, m.in. „Hamlet” (Szekspir), „Przemyślny szlachcic Don Kichot z Manczy” (Miguel de Cervantes), „Świętoszek” (Molier) i „Raj utracony” (Milton).
Sarmatyzm:

Sarmatyzm jest to pogląd o szczególnym pochodzeniu szlachty polskiej. Opierając się na XVI-wiecznych historykach szlachta uważała, że wywodzi się od Sarmatów, starożytnego plemienia, zamieszkującego przed wiekami ziemie polskie. Naprawdę Sarmaci byli koczowniczym ludem irańskim zasiedlającym w poł. pierwszego tysiąclecia p.n.e. ziemie nad dolną Wołgą.
Szlachta przypisywała Sarmatom wiele wspaniałych cech charakteru, m.in. wrodzoną dumę, waleczność i męstwo. Zaczęto poszukiwać swoich korzeni, tworzyć rodowody opierane na sarmackim pochodzeniu, gdyż polskim szlachcicom bardzo spodobała się taka idea. Powstał sarmacki „mit” szlachecki. Początkowo ten „mit” utożsamiano z pozytywnymi cechami szlacheckimi, lecz z czasem nastąpił mesjanizm (pogląd przypisujący narodowi polskiemu posłannictwo zbawienia ludzkości – „Wikipedia” i „Sciaga.pl”). Szlachta uważała, że Polska jest „tarczą Europy”, a jej południowe i wschodnie granice to mur, który jest nie do przebicia oraz, iż jako państwo chrześcijańskie musi walczyć przeciwko poganom.
Malarstwo:

W malarstwie barokowym rozwinęła się tematyka mistyczno-symboliczna (bardziej w malarstwie religijnym), sceny mitologiczne, portret, pejzaż i m.in. martwa natura (bardziej w świeckim). Martwa natura została usamodzielniona w baroku jako całkowicie osobny gatunek malarstwa, jednakże wiele malarzy z tego okresu zawierało ją w swoich obrazach. Malarstwo dzieli się na różne regiony: Włochy, Niderlandy i Hiszpanię.

We Włoszech pierwszym był Michał Anioł Caravaggio. Wprowadzono zagadnienia światła i ruchu, dynamiki, realistycznie ujęto formy i sytuacje. Złożoność zagadnień odznacza się wielką uczuciowością i nastrojowością.

W obrazach holenderskich głównym tematem było życie codzienne zarówno bogaczy, jak i ubogich mieszczan oraz chłopów. Obrazy Piotra Pawła Rubensa cechował:
- niezwykły dynamizm i aktywność,
- postacie kobiet o obfitych kształtach ciała (do dziś mówi się, że ktoś ma „rubensowskie” kształty ciała).

Rembrandt Harmensz van Rijn podejmował typowo barokowe zagadnienia jakim był światłocień. Był indywidualnością artystyczną, więc nazywanie go malarzem barokowym jest kwestią umowną. Znanymi malarzami barokowymi są też: Jan Vermeer van Dyck (kameralny nastrój), Frans Hals i Claesz Hedan (niezwykła dokładność; połysk srebra, przezroczystość szkła itp.).

W Hiszpanii tworzył Diego Rodriguez de Silva y Velázquez, który podejmował różnorodną tematykę, malował sceny rodzajowe mitologiczne i historyczne oraz przede wszystkim portrety.