Akcent w języku polskim
Akcent jest to wyróżnienie niektórych sylab wyrazu poprzez ich dodatkowe wzmocnienie za pomocą środków fonetycznych. Wyróżnienie to dokonuje się w następujący sposób:
1. Przez wzmocnienie wydechu i w rezultacie siły artykulacyjnej danej sylaby. Jest to akcent dynamiczny czyli przycisk.
2. Przez podniesienie tonu przy wymawianiu danej sylaby. Jest to akcent toniczny, czyli muzykalny.
3. Przez wydłużenie czasu trwania sylaby – akcent iloczasowy.
Zazwyczaj przyjmuje się, że akcent w języku polskim jest dynamiczny. Według W. Jassema główną cechą polskiego akcentu jest podniesienie tonu muzycznego. Towarzyszy mu zwiększenie siły artykulacyjnej.
Ze względu na miejsce usytuowania akcentu w wyrazie wyróżnia się różne jego typy. Akcent może być stały lub swobodny. Akcent stały pada zawsze na tę samą sylabę w wyrazach. Akcent oksytoniczny wyróżnia ostatnią sylabę wyrazu (np. w j. francuskim, tureckim), akcent paroksytoniczny pada na przedostatnią sylabę (np. w j. polskim, suahili), akcent proparoksytoniczny – na trzecią sylabę od końca (np. w j. macedońskim), akcent inicjalny pada na pierwszą sylabę wyrazu (np. w j. czeskim, słowackim, węgierskim, też w niektórych polskich gwarach, np. w gwarze podhalańskiej). Akcent swobodny nie jest związany z żadną określoną sylabą wyrazu. Wyróżnia się dwa typy akcentu swobodnego: a) ruchomy, gdy pada na różne morfemy w różnych formach fleksyjnych tego samego wyrazu (np. w j. rosyjskim), b) nieruchomy, gdy we wszystkich formach fleksyjnych pada na tę samą sylabę tego samego morfemu (np. w j. angielskim i niemieckim).
Akcent w języku polskim jest stały. Zasadniczo pada na drugą sylabę od końca, np. droga, wyprawa, pogodny, napisali. Jest to więc akcent paroksytoniczny.
Od tej zasady są pewny wyjątki. W niektórych formach akcentowana jest sylaba trzecia od końca (akcent proparoksytoniczny). Można tu wyróżnić kilka kategorii.
1. Wyrazy zapożyczone zakończone na –ika/-yka, np. botanika, dynamika, gramatyka, informatyka, logika, matematyka, muzyka.
2. Wyrazy nazywające osoby związane z dyscyplinami zakończonymi na –ika/-yka w dopełniaczy l. p. oraz w tych formach fleksyjnych, które mają taką samą liczbę sylab jak dopełniacz, np. matematyka, matematykiem, matematycy. W pozostałych formach akcentowana jest sylaba przedostatnia, np. matematyk.
3. 1 i 2 os. l. mn. czasu przeszłego, np. pisaliśmy, rozmawiałyśmy, skoczyliście, czytałyście.
4. Wszystkie osoby l. p. i 3 os. l. mn. trybu przypuszczającego, np. pisałbym, czytałbyś, robiłaby, skoczyłyby, wygraliby.
5. Trójsylabowe formy liczebników od 400 do 900, np. czterysta (ale wyj. czterystoma), pięciuset, siedemset, dziewięciuset, a także rzadko już używane formy typu częstokroć, kilkakroć.
6. Niektóre inne wyrazy zapożyczone (oprócz wymienionych w p. 1) i nieliczne rodzime, np. komitet, kinderbal, minimum, ryzyko, prezydent, uniwersytet, nauka, okolica, rzeczpospolita, w ogóle.
W formach cytowanych w punkcie 3 i 4 odstępstwo od akcentu jest pozorne. Cząstki –śmy, -ście, -bym itd. mają charakter enklityk (zob. niżej). Wymienione formy czasowników nie zrosły się całkowicie, o czym świadczy ruchomość cząstek –śmy, -ście, -bym itd., np. myśmy pisali, wyście czytały, może byś mi pomógł, ja bym pisał inaczej, one by się pogniewały.
W nielicznych kategoriach akcentowana jest sylaba czwarta od końca. Taka akcentuacja występuje w 1 i 2 os. l. mn. trybu przypuszczającego, np. napisalibyśmy, przeczytałybyście, odpowiedzielibyście itd.
W formach z akcentem na sylabie trzeciej i czwartej od końca szerzy się we współczesnej polszczyźnie paroksytoneza (akcentowanie przedostatniej sylaby). Szczególnie często zjawisko to występuje w polszczyźnie potocznej i w tej odmianie polszczyzny jest już ono dopuszczalne. Taki sposób akcentowania pojawia się również w wypowiedziach starannych, zwłaszcza w młodszym pokoleniu.
Odstępstwem od typowej dla polszczyzny jest też oksytoneza, czyli akcentowanie ostatniej sylaby. Akcent oksytoniczny występuje:
1. W niektórych wyrazach zapożyczonych z j. francuskiego, np. aperitif, atelier, expose, foyer, jury, menu, passe-partout, puree, rendez-vous, tournee.
2. W skrótowcach literowych, np. peesel (PSL), peteteka (PTTK), pekape (PKP), teemjotpe (TMJP), ujot (UJ), uesa (USA), zetenpe (ZNP), w nielicznych grupowcach, np. pafawag (Pafawag), w niektórych skrótowcach mieszanych, np. ezgiepis (SGPiS).
3. W derywatach z obcymi formantami arcy-, eks-, super-, wice-, np. arcyleń, arcyłotr, arcymistrz (//arcymistrz), eksmąż, supergracz, supermecz, wicemistrz, wicekról.
4. W nielicznych formach nacechowanych ekspresywnie, np. w wykrzyknikach acha! ahoj! apsik! ojej! akurat! (obok tego coraz częściej akurat).
W wyrazach, których długość przekracza trzy sylaby, oprócz akcentu głównego pojawia się akcent poboczny, no. nieprzytomny, konstytucja, Konstantynopol.
Z punktu widzenia akcentowego wszystkie wyrazy języka polskiego można podzielić na dwie grupy:
1. Wyrazy mające akcent – wyrazy ortotoniczne.
2. Wyrazu niemające własnego akcentu – wyrazy atoniczne (klityki).
Wyrazy jednosylabowe akcentu – co zrozumiałe – nie mają, bowiem akcent to wyróżnienie jednej z kilku sylab. Gdy obok siebie występują w tekście dwa wyrazy jednosylabowe, akcentowany jest ten drugi, co jest sygnałem, że występują dwa wyrazy, a nie jeden, np. to on, ten dom, pan Jan (ale: Pan Bóg – jest to jednak wyrażenie zleksykalizowane). Por. też: panda, pan da, tomy, ale to my.
Wyrazy atoniczne, czyli klityki tworzą całość akcentową z wyrazem poprzednim lub następnym.
Wyraz, który łączy się w całość akcentową z wyrazem następującym nazywa się proklityką (łac. proclitica, z grec. proklino ‘nachylam się do przodu’ – termin utworzony w XIX w.). Do proklityk w j. polskim należą:
1. Wyraz ‘nie’ (modulant przeczący, partykuła przecząca) w połączeniu z formą czasownikową, np. nie pisze, nie wychodzi, nie wiedział. W połączeniu z jednosylabową formą czasownikową akcent pada na przeczenie nie, np. nie chcę, nie jesz, nie wie, nie pisz!, nie rób!. W połączeniu nie z innymi wyrazami jednosylabowymi, na które pada nacisk znaczeniowy (występuje przeciwstawienie), akcentowany jest ten drugi wyraz, np. nie ja, ale on to zrobił, nie ten, ale tamten.
2. Przyimki, np. pod oknem, nad ranem, przez niego, od miesiąca, na wakacjach, ze szkoły, we wtorek itd. Przyimek łączący się z jednosylabowym rzeczownikiem jest najczęściej nieakcentowany (akcent pada na rzeczownik), np. bez psa, do drzwi, na start, pod prąd, na maszt, przez rów, we krwi, za kark. Tylko w pewnych utartych zwrotach akcentowany jest przyimek, np. na noc, we dnie, na dwór.
Wyraz, który łączy się w całość akcentową z wyrazem poprzedzającym, nazywa się enklityką (łac. enclitica, z grec. eklitikon, od. enklino ‘chylę się do tyłu’ – termin utworzony już w starożytności). Do enklityk w j. polskim należą:
1. Jednosylabowe zaimki osobowe z wyjątkiem mianownika, np. widziałem go, powiem ci, przeczytał jej, pożyczył mu, kocham cię.
2. Zaimek zwrotny się, np. goli się, spotkajmy się, modlili się.
3. Partykuły (modulanty) no, że, np. przynieś no (książkę), napiszże, zacznijże.
4. Enklitykami są też wspomniane wyżej końcówki –śmy, -ście i cząstki –bym, -byś, -by trybu przypuszczającego.
W połączeniu dwóch wyrazów atonicznych (proklityki i enklityki) całość jest akcentowana paroksytonicznie, np. na mnie, bez nich, nad nią, ze mną. Jeśli z enklityką łączy się przyimek dwusylabowy, to w takim połączeniu akcent pada na sylabę drugą od końca, por. przeze mnie, koło niej, nade mną itd.