Reformy Urukaginy, władcy Lagasza

Zagadnieniu reformatorskich przepisów prawnych sumeryjskiego władcy Urukaginy, który panował około roku 2360 p.n.e. w mieście-państwie Lagasz, poświęcają asyriolodzy wiele uwagi. Świadectwem tego zainteresowania są przekłady historycznych inskrypcji Urukaginy dokonane przez Diakonowa i Lamberta oraz monografie dotyczące bezpośrednio lub pośrednio reform przeprowadzonych przez tego władcę.
Wysiłki badaczy zmierzają do jak najdokładniejszego ustalenia treści inskrypcji, a także do określenia ogólnego charakteru reform Urukaginy i ich znaczenia w dziejach państw sumeryjskich. Dokładnemu ustaleniu treści inskrypcji stoi na przeszkodzie to, iż dwie z nich są bardzo uszkodzone, a także to, iż język inskrypcji jest archaiczny, a ich teksty zawierają znaczną ilość niejasnych terminów technicznych.
Wiadomości o reformach Urukaginy, najstarszych znanych nam w dziejach ludzkości, czerpiemy z dokumentów wmurowanych za jego czasów w fundamenty nowo wznoszonych pałaców i świątyń, tzn. z tekstów historycznych znajdujących się na stożkach glinianych i tabliczce kamiennej, które odkrył w roku 1878 w Tello archeolog francuski E. de Sarzec. Są to stożki, w tym bardzo uszkodzony stożek A, całkowicie zachowany stożek B i C, oraz bardzo uszkodzona tabliczka owalna, która zawiera informacje niepodane na stożkach B i C. Źródłem podstawowym jest tekst inskrypcji znajdującej się na stożkach B i C, a jego ważnym uzupełnieniem – inskrypcja na tabliczce owalnej.
Z treści historycznych inskrypcji Urukaginy wynika, że oddzielenie najwyższej władzy duchowej od najwyższej władzy świeckiej wywołało w teokratyczno-socjalistycznym sumeryjskim mieście – państwie Lagasz bardzo poważne zakłócenia. Przede wszystkim pochodzący z warstwy wyższego duchowieństwa władcy sekularyzowali znaczną część gruntów stanowiących dawniej własność bogów. Powstał także świecki aparat administracyjny, którego głównym zadaniem było przysparzanie władcy jak największych dochodów. Od osób obowiązanych do składania władcy w darze białych baranów albo odchowanych jagniąt wymagano uiszczenia równowartości w srebrze, co było bardzo uciążliwe wobec braku kruszców na obszarze Mezopotamii. Władca, główny zarządca i kapłan mędrzec pobierali bardzo wysokie opłaty przy zaślubinach zaślubinach i rozwodach. Wprowadzone zostały opłaty sądowe pobierane przez specjalnie mianowanych inspektorów. Przy prowadzeniu gospodarstwa władcy wykorzystywano zasoby wodne znajdujące się na wysoko położonych działkach kolonistów wojskowych. Personel administracyjny władcy ingerował w dziedzinie gospodarki prowadzonej przez świątynie. Zwierzęta należące do świątyń wykorzystywano do uprawy najlepszych gruntów, osły i robocze woły były konfiskowane przez władcę. Kapłani-zaklinacze, którzy dawniej bez opłat zajmowali i uprawiali działki na terenach błotnistych, zostali zmuszeni do płacenia czynszu w postaci pewnej ilości jęczmienia. Wszyscy kapłani byli obowiązani składać władcy dary w naturze.
Szerokie masy ludności odczuły ciężki ucisk, gdy kapłani uzyskali uprawnienia. W celu uzyskania dla świątyń rzadkich i cennych w Mezopotamii materiałów: drewna oraz owoców na ofiarę dla bogów, wyznaczony kapłan-rzemieślnik miał prawo wycinać w sadach pospólstwa palm daktylowych i zabierania owoców z tych drzew. Za pogrzeby kapłani pobierali bardzo wysokie należności w naturze. Rzemieślnicy mieli obowiązek dostarczania chlebów ofiarnych, zaś koloniści wojskowi powoływani do prac w gospodarstwach świątyń w drugiej kolejności – obowiązek napełniania wodą stągwi na dziedzińcu świątyń.
Pełnoprawni obywatele, którzy na własny koszt uzbrajali się i w czasie wojny służyli w oddziałach piechoty ciężko zbrojnej, zdając sobie sprawę z tego, iż stanowią podporę władzy państwowej, zaczęli dopuszczać się rozmaitych bezprawi w stosunku do biedniejszych warstw ludności. Obywatele nie tylko zgarniali mienie pospólstwa, ale także dopuszczali się w odniesieniu do niego lichwy, krzywoprzysięstwa, wymuszeń i morderstw, nie oszczędzając nawet wdów i sierot.
Te bezprawia oddziaływały także na patriarchalną rodzinę sumeryjską: żony zaczęły lekceważyć autorytet mężów (występowały z inicjatywą rozwodu) i bezkarnie łamały wierność małżeńską. Możliwe, iż cudzołóstwo było w wielu przypadkach związane z brakiem środków na uiszczenie opłat rozwodowych.
Opisana sytuacja stała się dla Lagasza szczególnie niebezpieczna około 2360 r. p.n.e., kiedy to w sąsiadującym z nim na północy mieście-państwie Umma objął rządy Lugalzagissi. Umma, która dawniej została pokonana przez Lagasz i dostarczała mu wielkie ilości jęczmienia jako haracz, pałała żądzą odwetu. Podsycanie przez Lugalzaggisi nienawiści do Lagasza jednoczyło społeczeństwo Ummy.
W Lagaszu znalazł się jednak człowiek, który potrafił dostrzec niebezpieczeństwo. Urukagina, syn wysokiego urzędnika administracyjnego, zdecydował się do przywrócenia w drodze zamachu stanu doprowadzi do przywrócenia w Lagaszu porządku i odrodzenia potęgi militarnej. Zamach został dokonany przy czynnym poparciu pospólstwa i niektórych oddziałów ciężko zbrojnej piechoty. W walkach zginęli wszyscy krewni i słudzy dotychczasowego władcy, Lugalandy, zaś jego samego i jego żonę Baranamatarę zmuszono do zamieszkania w posiadłości wiejskiej w pobliżu Lagasza.
Po zdobyciu władzy w Lagaszu Urukagina przystąpił do przeprowadzenia reform. Ziemia i bydło należące dawniej do największych świątyń, świątyń następnie częściowo sekularyzowane, zostały uznane za własność bogów, bogiń i ich dzieci. Jednocześnie Urukagina, jego żona i syn objęli odpowiednie funkcje arcykapłańskie; świecki aparat administracyjny nie został zlikwidowany. Powrót do starodawnych porządków był tylko pozorny – w istocie rzeczy władca i jego rodzina uzyskali całkowitą kontrolę nad największymi dobrami świątynnymi. Urukagina objąwszy funkcje arcykapłańskie zrezygnował z darów, jakie kapłani składali dotychczas świeckiemu władcy Lagasza oraz z kontroli nad mniejszymi gospodarkami świątynnymi.
Reformator pomyślał także o poprawie sytuacji mas ludowych, dzięki którym uzyskał władzę. Niższe duchowieństwo zostało zwolnione od opłacania czynszów za użytkowanie działek na gruntach bagnistych, pasterze-hodowcy, żeglarze i rybacy przestali podlegać uciążliwemu nadzorowi kontrolerów. Zniesiono opłaty sądowe oraz obowiązek uiszczania równowartości w srebrze zamiast białego barana albo odchowanego jagnięcia. Władca zrezygnował z wykorzystywania zasobów wodnych znajdujących się na wysoko położonych działkach kolonistów wojskowych. Zabroniono wycinania w ogrodach pospólstwa drzew na użytek świątyń i zabierania owoców z tych drzew. Rzemieślników zwolniono od obowiązku dostarczania chlebów ofiarnych, a kolonistów wojskowych od napełniania wodą stągwi n dziedzińcu świątyni. Opłata pogrzebowa została obniżona, a także ustanowiono urzędowe przydziały żywnościowe dla niższego kleru, którzy dotychczas brali udział w pogrzebach bez wynagrodzeń. Pospólstwo, a zwłaszcza wdowy i sieroty, zostało zabezpieczone przeciw bezprawiom możnych.
Poczyniono kroki zmierzające do przywrócenia ładu w stosunkach rodzinnych: zlikwidowane zostały opłaty pobierane przy zaślubinach i rozwodach oraz wprowadzono surowe kary dla kobiet za zuchwałe odezwanie się do męża ( np. wystąpienie z inicjatywą rozwodu) i za cudzołóstwo.
Jednym z niewątpliwie głównych zamierzeń reform Urukaginy była poprawa sytuacji pospólstwa i to właśnie ono uzyskało wskutek tych reform największe korzyści. Wśród wyższego duchowieństwa i możnych natomiast reformy Urukaginy wzbudziły wielkie niezadowolenie.
Reformatorska działalność Urukaginy, a także fakt przybrania przez niego już w drugim roku panowania tytułu królewskiego, nie uszły uwadze Lugalzaggisiego. Już w następnym roku doszło do wojny między Ummą i Lagaszem, która w siódmym roku panowania Urukaginy zakończyła się klęską Lagasza, głównie w skutek nieporozumień wewnętrznych wywołanych przez reformy. Z klęski tej Urukagina wyszedł cało i po wielu latach zmarł na wygnaniu.
Zwycięzca zlikwidował wszystkie reformy korzystne dla pospólstwa, ale ich przewodnia myśl, że głównym zadaniem jest obrona słabszych ludzi przed uciskiem możnych przetrwała wieki i odnaleźć ją można zarówno w inskrypcjach Gudei, jak i w zbiorach praw Ur-Nammu, Lipit-Isztara i Hammurabiego.