Bezrobocie. Jego główne cechy i przyczyny w ujęciu przestrzennym. Sposoby przeciwdziałania tej negatywnej sytuacji.

Komentarz od autora
W pracy przedstawiłam powszechne i masowe dziś zjawisko, jakim jest bezrobocie. Pokrótce scharakteryzowałam jego główne cechy i przyczyny w ujęciu przestrzennym a także przedstawiłam kilka sposobów przeciwdziałania tej negatywnej sytuacji.

Zarówno w krajach wysoko rozwiniętych, jak i w krajach o niskim poziomie rozwoju występuje zjawisko nadwyżki (nadmiaru) siły roboczej, tj. ludzi poszukujących pracy zawodowej, w stosunku do ilości oferowanych przez gospodarkę miejsc pracy. Powoduje to występowanie zjawiska bezrobocia. W Polsce w okresie centralnie planowanej gospodarki socjalistycznej (przed 1989r.) formalnie nie było bezrobocia, obowiązywała zasada pełnego zatrudnienia. Realizowano ją, zatrudniając więcej pracowników, niż wymagały tego procesy technologiczne, mnożąc tym samym niepotrzebne bądź niskowydajne miejsca pracy. Początek lat dziewięćdziesiątych przyniósł zmiany społeczno- ustrojowe, wraz z przebudową gospodarki. Wystąpił gwałtowny wzrost liczby osób pozbawionych pracy i spowodował, że bezrobocie pojawiło się prawie natychmiast jako najpoważniejszy problem społeczno ekonomiczny reformującego się państwa. Szybko wzrastające bezrobocie przerodziło się w zjawisko o skali masowej i spowodowało dramatyczną sytuację na krajowym rynku pracy. Jest to niebespiczne zjawisko społeczno- ekonomiczne, które wykonuje tendencję do pogłębiania się.

Zapoczątkowanie rejestracji bezrobotnych i ujawnienia skali zjawiska nie było pierwotnie rezultatem restrukturyzacji lub kryzysu ekonomicznego. Była to okazja do uzyskania finansowej zapomogi przez ówczesnych bezrobotnych, czyli przez osoby dotychczas i tak niepracujące. Natomiast rejestrowany wzrost bezrobocia od połowy 1990 roku świadczył już o rzeczywistym problemie związanym z głęboką recesją gospodarczą i początkiem restrukturyzacji gospodarczej kraju(Węcłowicz G.,2002). Podstawowym miernikiem poziomu bezrobocia jest stopa bezrobocia, czyli ukazywana w procentach relacja pomiędzy liczbą osób bezrobotnych, a liczba osób czynnych zawodowo. W pierwszych latach transformacji gospodarczej tempo wzrostu bezrobocia było bardzo wysokie osiągając najwyższy stopień w 1 kwartale 1994r.(Węcłowicz G., 2002). Późniejszy okres charakteryzuje względny spadek lub ponowny wzrost bezrobocia. Jest to efekt nie tyle poprawny koniunktury na rynku pracy, co zmiana przepisów dotyczących tego rynku: początkowo liberalne i korzystne dla bezrobotnych przepisy zostały zaostrzone, szczególnie odnośnie przyznawania zasiłków, czasu trwania tego świadczenia oraz jego zróżnicowanej wysokości. Mimo, że dzisiaj nie ma już tak gwałtownych wzrostów bezrobocia, jak w pierwszych latach, rejestracji, to jego stopa nieustannie wzrasta. W styczniu 2005 roku wzrosła do 19,5% (www.money.pl)

Istotną cechą bezrobocia w Polsce jest jego duże zróżnicowanie pod względem rozmiarów i natężenia w przekroju regionalnym. Najwyższe stopy bezrobocia występują w regionach zdominowanych przez rolnictwo, tradycyjne branże przemysłu ciężkiego i wydobywczego lub o jednej, dominującej branży przemysłowej. Najwyższą stopą bezrobocia rejestrowanego dotknięte są pn. i pn.- zach. województwa kraju (ryc. 1), związana jest ona głównie z powszechną likwidacją wielkoobszarowych PGR- ów (Państwowych Gospodarstw Rolnych)(Mydel R., 2002). Dodatkowo przez lata występował tu relatywnie wysoki przyrost naturalny przy stosunkowo małej emigracji (Fierla I., 2004). Ludność tych terenów cechuje się niskimi kwalifikacjami zawodowymi oraz narastającą apatią w samodzielnym działaniu. Znacznie korzystniej przedstawia się sytuacja gdzie dominująca część ludności znajduje zatrudnienie w indywidualnych, rodzinnych gospodarstwach rolnych (Mydel R.,2002). Rejestrowane bezrobocie jest tu względnie niższe, ale nie znaczy to, że nie występuje. Ma ono natomiast charakter utajony i kryje się w przeludnieniu agrarnym. Kryzys nie ominął też terenów opartych przede wszystkim na jednej branży czy tradycyjnych branż przemysłu ciężkiego, wydawczego. Wysokie bezrobocie występuje na Przedgórzu Sudeckim w zachodnich powiatach Opolszczyzny i Staropolskim Okręgu Przemysłowym, co należy wiązać z upadkiem tamtejszego przemysłu (Fierla I.,2002). W styczniu br. najwyższą stopę bezrobocia odnotowano w województwach warmińsko- mazurskim 29,8%, zachodniopomorskim 27,9% i lubuskim 26,4%. Najniższą stopę bezrobocia charakteryzowały się województwa mazowieckie 15,2%, małopolskie 15,3% oraz podlaskie 16,4% i wielkopolskie 16,6% (WWW.money.pl), czyli najniższymi wskazaniami bezrobocia legitymują się najlepiej rozwinięte gospodarczo obszary środkowej i pd. Polski (Mydel R.,2002).

Polskie bezrobocie charakteryzuje się wyraźną selektywnością. Problem ten dotyczy przede wszystkim ludzi młodych, kobiet oraz relatywnie nisko wykształconych. Bezrobotni w wieku do 25 lat ( ryc.2) stanowią ponad jedną trzecią ogółu bezrobotnych w południowo- wsch. część kraju (woj. lubelskie, podkarpackie, małopolskie) i w Wielkopolsce, a w województwach śląskim, świętokrzyskim i kujawsko pomorskim 1/3 (Fierla I., 2004). Dominująca części bezrobotnych to osoby z wykształceniem zasadniczym, zawodowym oraz podstawowym i niepełnym podstawowym ci ostatni stanowią większość w pn. regionach kraju (Mydel R., 2002). Stopa bezrobocia jest tym niższa, im wyższy jest poziom wykształcenia aktywnych zawodowo i im bardziej jest ono konkretne. (Fierla I.,2004). Optymizmem napawa fakt, że absolwenci coraz lepiej poznają mechanizmy działania rynku pracy i tym samym są bardziej skłonni do przekwalifikowania czy podwyższania dotychczasowego wykształcenia upatrując w tym możliwości pozyskania pracy. Bezrobocie dotyczy w większym stopniu kobiet niż mężczyzn. Składa się na to wiele przyczyn między innymi mniejsza ilość zawodów wykonywanych przez kobiety, postrzeganie przez pracodawców w kategorii mniej dyspozycyjnych, czynniki kulturowe, pozwalające na bezrobocie kobiet jako ,, strażniczek domowego ogniska” obniżający wiek kobiet- młode, o wysokich kwalifikacjach i dużym doświadczeniu.

Kolejną cechą jest wydłużaniu się okresu bezrobocia. Zwłaszcza w środkowej i wschodniej części Polski zjawisko to ma charakter długotrwały. W woj. podkarpackim długotrwałe bezrobotni stanowią niemal 55%, a w lubelskim, świętokrzyskim, łódzkim, mazowieckim, kujawsko pomorskim, warmińsko- mazurskim ponad połowę, natomiast w małopolskim i podlaskim blisko połowę (Ryc.3). Sytuacja ta prowadzi do negatywnych skutków we wszystkich strefach życia, łącznie z pogorszeniem sytuacji materialnej i zdrowotnej społeczności. Niepokój wzbudza także zjawisko czystego powrotu do statusu bezrobotnego. Tu wśród wielu przyczyn wymienić należy niedostosowanie prawne czy zbytni fiskalizm państwa. Nie dziwi, więc fakt, że pracodawca przyjmując bezrobotnego do pracy, często stosuje umowę- zlecenie, by zmniejszyć koszty produkcji przez nieodprowadzenie składek ZUS. Coraz częściej łamane jest prawo pracy, np. przez wydłużenie obowiązującej liczby godzin zatrudnienia i uciążliwości warunków pracy. Nagminne jest zatrudnianie na tzw. okres próbny, który jest czasem bezskładkowym, po którym nie przyduża się umowy z pracownikiem. Nie można też wykluczyć motywacji samych bezrobotnych i ich chęci do wyłudzenia prawa do zasiłku. Oferowane miejsca pracy w sektorze prywatnym mają często charakter nietrwały (silna konkurencja rynkowa powoduje upadłość wielu firm). Często alternatywnym rozwiązaniem pozostaje,,praca na czarno”, która staje się jedynym, możliwym źródłem zarobkowania, utrzymania.

Bezrobocie związane jest również z recesją niektórych gałęzi przemysłu np. górnictwa, hutnictwa czy przemysłu włókienniczego, jak również postępem technologicznym, automatyzacją i mechanizacją procesów wytwórczych, które mają charakter praco-oszczedny. Obserwuje się zmniejszanie ilości miejsc pracy w wielu sektorach gospodarki. Nie ma dzisiaj takiej branży, której nie dotyczyłby problem bezrobocia- nie ma tzw. pewnych zawodów- bezrobotnymi stają się górnicy, hutnicy czy włókniarze, ale również nauczyciele, prawnicy, lekarze. Istotną cechą współczesnego rozwoju społeczno- gospodarczego są zmiany w strukturze zatrudnienia (Domański R., 2004). Często jednak za tymi zmianami nie nadąża szkolnictwo.

Bezrobocie jest problemem, który dotyczy nie tylko bezpośrednio osób bez pracy. Obejmuje również gospodarstwa domowe, w których jest, co najmniej jedna osoba bezrobotna (Węcłowicz G., 2002). Brak pracy oznacza często spadek dochodów rodzin. Powyższa sytuacja znajduje odzwierciedlenie w pogłębiającym się zasięgu ubóstwa materialnego gospodarstw domowych. Sytuacja ta często prowadzi do zjawisk patologii społecznej- alkoholizm, narkomania, przestępczość, samobójstwa, kradzieże itp. Jeżeli nawet bezrobocie nie jest równoznaczne z brakiem dochodów, to świadczy o istnieniu szarej strefy, która stanowi zagrożenie dla równowagi gospodarczej. (Fierla I.,2004) Brak pracy leży także u podstaw narastającej fali emigracji zarobkowej (legalnej i nielegalnej) skierowany głównie na rynek pracy krajów Europy Zach. Jej uczestnikami są przede wszystkim przedsiębiorcy młodzi ludzie (Mydel R.,2002). Duże bezrobocie świadczy o niepełnym wykorzystaniu kapitału ludzkiego. Jeśli ma ono charakter długotrwały, prowadzi do degradacji kapitału ludzkiego. Wzrost gospodarczy wymaga rozwoju tego kapitału i jego pełnego, a zarazem optymalnego wykorzystania (Fierla I., 2004). Innym skutkiem, który dotyka ludzi pozbawionych pracy jest poczucie beznadziejności, pesymizm, uczucie społecznej bezużyteczności- degradacja psychiczna i moralna. Bezrobocie może być też związane z utratą kwalifikacji zawodowych. Negatywnych skutkiem dla całego społeczeństwa są koszty materialne związane z utrzymaniem bezrobotnych oraz służb zajmujących się ich problemami i obsługą.

Bezrobocie jest negatywnym zjawiskiem społeczno- gospodarczym, dlatego należy je ograniczyć. Jednym z zadań państwa jest walka z bezrobociem. Dokonuje się to m.in. przez pomoc finansową tj. wypłacanie różnego typu zasiłków, dodatków wyrównawczych. Kolejnym świadectwem szczególnie głębokich, negatywnych następstw natury ekonomicznej polskiego bezrobocia jest to, że 79,7%, populacji bezrobotnych nie posiada aktualnie prawa do zasiłku (Mydel R.,2002) (ryc.4). Rząd wprowadza upusty w podatkach dla pracodawców, którzy uruchamiają nowe stanowiska pracy, uznaje też całość lub części obowiązkowej składki na ZUS jako podatek od wartości dodanej pracy, dodatkowo wprowadził zwolnienia z podatku VAT przy eksporcie. Prowadzona jest też pomoc doradczo szkoleniowa tj. organizowanie i finansowanie przyuczeń do zawodu lub przekwalifikowania, prowadzenie poradnictwa zawodowego i poradnictwa pracy (Balon J.,Desperat J.,2003). Prowadzone jest także pośrednictwo pracy polegającej na kierowaniu obywateli do pracy za granicą, organizowanie prac interwencyjnych. Odpowiedzią rządu na skomplikowaną sytuację młodych ludzi wchodzących na rynek pracy było przygotowanie i wdrożenie w czerwcu 2002r. programu ,,pierwsza praca”, którego zadaniem jest umożliwienie młodym osobom uzyskanie i utrzymanie zatrudnienia, a także promocja i poburzenie aktywności zawodowej absolwentów. Powstał tez tam program łagodzenia w regionie śląskim skutków restrukturyzacji zatrudnienia w górnictwie węgla kopalnego. Rząd powinien też w większym stopniu ograniczyć biurokrację związaną z otwieraniem nowych firm, wspierać drobne i średnie przedsiębiorstwa. Również działalność samorządów lokalnych powinna sprzyjać stworzeniu dogodnych warunków do stworzenia i rozwoju firm (głównie drobnych) na swoim terenie. W zależności od możliwości powinny przyciągać kapitał (głównie zagraniczny) udostępniać dogodne tereny pod działalność gospodarczą, budować obiekty użyteczności publicznej i promować nieruchomości będące już w posiadaniu gminy.

Bezrobotny to osoba:
1. Nie zatrudniona i nie wykonuje żadnej pracy zarobkowej,
2. Zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy,
3. Nie ucząca się w systemie dziennym,
4. Zarejestrowana we właściwym (określonym przez miejsca zameldowania stałego lub czasowego) powiatowym urzędzie pracy, która ponadto:
- ukończyła 18 lat, nie ukończyła 60 lat w przypadku kobiet, 65 lat w przypadku mężczyzn,
- nie nabyła prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy,
- nie pobiera świadczenia rehabilitacyjnego ani zasiłku chorobowego, macierzyńskiego lub wychowawczego,
- nie jest właścicielem lub posiadaczem (samoistnym lub zależnym) nieruchomości rolnej o pow. użytków rolnych powyżej 2 ha przeliczeniowych,
- nie podlega ubezpieczenie emerytalno- rentowemu z tytułu stałej pracy jako domownik w gospodarstwie rolnym o pow. użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe,
- nie podjęła pozarolniczej działalności gospodarczej lub nie podlega (na podstawie odrębnych przepisów) obowiązkowi ubezpieczenia społecznego albo zaopatrzenia emerytalnego,
- może być osobą niepełnosprawną, której stan zdrowia pozwala na podjęcie zatrudnienia co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie lub służbie,
- nie jest osobą tymczasowo aresztowaną lub nie odbywa kary pozbawienia wolności.