Wędrówki ryb

WĘDRÓWKI RYB – PO CO I DLACZEGO?
Niewątpliwie jedną z najważniejszych części składowych cyklu życiowego ryb są wędrówki. Mają one bardzo duże znaczenie w stosunku do poszczególnych gatunków, są też niezmiernie istotne dla gospodarki rybackiej. Wędrówki ryb są zjawiskiem przyrodniczym wywierającym duże wrażenie zarówno na naukowcach, jak i na ludziach interesujących się życiem ryb. W wielu przypadkach wędrówki te mają charakter masowy, np. u śledzi przy brzegach Sachalinu jak też u młodego węgorza wstępującego do rzek.

W miarę rozwoju i wzrostu ryb zmieniają się ich potrzeby pokarmowe i wymagania środowiskowe. Przemieszczają się z miejsca na miejsce ryby mają możliwość odnalezienia odpowiednich warunków dla aktualnego stadium rozwoju. Ryby wędrują z rożnych powodów. Jedną z przyczyn wędrówek gatunków żyjących na terenach, gdzie wyraźnie można wyróżnić sezonowość pór roku może być przystosowywanie się do zmian środowiska. Trzeba także podkreślić ogromne znaczenie powrotów ryb w te same, stałe miejsca tarłowe. Umożliwia to zarówno powstawanie i rozwój przystosowań młodych ryb do warunków istniejących na obszarach tarłowych, jak też dobre wykorzystanie istniejących warunków. Im warunki lepsze, tym lepiej mogą być wykorzystane, ponieważ lepsza przeżywalność ikry i wylęgu sprzyja powrotowi większej liczby dojrzałych ryb do miejsc swojego rozrodu. Często można stwierdzić, że między blisko spokrewnionymi gatunkami lub nawet formami jednego i tego samego gatunku większą liczebnością odznaczają się formy wędrowne niż te, które prowadzą bardziej osiadły tryb życia. Forma wędrowna występującego w Morzu Kaspijskim śledzia, Caspialosa brashnikovi (Borodin) osiąga większe rozmiary osobnicze niż i znacznie większą liczebność niż inne formy tego śledzia, przebywające wciąż w południowej części morza. Podobne zjawisko obserwuje się u śledzia oceanicznego, Clupea harengus L. Największą liczebność mają formy wędrujące najdalej, np. śledź norweski i sachaliński. Duża liczebność ryb wędrownych tłumaczyć może ich znaczenie gospodarcze.

Ryby wędrowne są również wygodnym obiektem dla rybołówstwa. Okresowe gromadzenie się ich na stosunkowo małej powierzchni czyni odłów łatwiejszym i bardziej ekonomicznym. Oprócz tego ryby rozpoczynające wędrówki tarłowe lub podążające na miejsca zimowania są zwykle w szczytowej kondycji i odznaczają się wysokimi walorami konsumpcyjnymi. Wszystko to czyni eksploatacje populacji ryb wędrownych szczególnie atrakcyjną, a dzięki coraz lepszemu poznaniu tras i czasu wędrówek oraz udoskonalonej technice połowów umożliwia wyższe pozyskiwanie.

KLASYFIKACJA WĘDRÓWEK.
Wędrówki ryb są zjawiskiem skomplikowanym i różnorodnym, trudne jest dlatego jego sklasyfikowanie. Stosuje się bardzo różne podały, zależnie od cechy przyjętej za kryterium.

1. Podział uwzględniający sposób poruszania się ryb:
- wędrówki bierne – kierunek ruchu ryb jest wynikiem przemieszczania się mas wody charakterystyczne dla osobników we wczesnych stadiach rozwojowych,
- wędrówki czynne – ryby przemieszczają się aktywnie w określonym kierunku.

2. Podział uwzględniający kierunek wędrówek:
- wędrówki anadromiczne – wędrówki na tarło z głębin ku brzegom z morza do rzek, w górę rzek,
- wędrówki katadromiczne – wędrówki na tarło do morza, od brzegów ku głębinom,
- wędrówki denatantne – z prądem wody,
- wędrówki kontranatantne – w przeciwnym kierunku do prądu,
- wędrówki pionowe.

3. Podział uwzględniający znaczenie w cyklu życiowym:
- wędrówki tarłowe,
- wędrówki pokarmowe,
- wędrówki na zimowiska.

Młode osobniki opuszczają obszar tarlisk i unoszone prądem podążają na żerowiska, aby po pewnym czasie uzupełnić dorosłą cześć stada. Z chwilą uzyskania dojrzałości płciowej ryby rozpoczynają wędrówkę tarłową pod prąd, do miejsc rozrodu. Niektóre gatunki po odbyciu tarła wykorzystują prąd wody i powracają na żerowiska. Z przedstawionego schematu wynika, jak ważnym czynnikiem jest kierunek prądu wody.

Jak już wspomniałem wędrówki kontranatantne to migracja ryb w kierunku przeciwnym do prądu wody. Przemieszczanie się powierzchniowych warstw morskich w jednym kierunku wywołuje często odwrotnie skierowany ruch warstw głębszych, tak jak w Prądzie Zatokowym. Ponieważ ryby dorosłe przebywają często na większych głębokościach, zdarza się, że płynąc na tarliska podążają one również z prądem, chociaż kierują się w stronę przeciwna do tej, w którą biernie unoszony był wylęg.

Ważną rolę w życiu ryb odgrywają wędrówki pionowe. Dorosłe ryby w okresie tarła podejmują pionowe wędrówki rozrodcze lub też zapłodnione jaja wypływają swobodnie na powierzchnię i tu przebywają dalsze procesy rozwojowe. Wśród ryb słodkowodnych ciekawego przykładu pionowej wędrówki tarłowej dostarcza gołomianka, żyjąca w jeziorze Bajkał na głębokości 1000 m. Gołomianka jest żyworodna i gdy nadchodzi czas porodu, samice podnoszą się z głębin do warstw powierzchniowych. Pod wpływem gwałtownej zmiany ciśnienia pękają ich brzuszki, potomstwo wydostaje się na zewnątrz, samice zaś giną. Nie biorące udziału w tych wędrówkach samce były przez dłuższy czas nieznane. Sprzyjał temu jeszcze fakt, że udział samców w populacji jest znacznie mniejszy niż samic.

Wędrówki pionowe odbywają się również w poszukiwaniu pokarmu. Podejmują je ryby w ślad za przemieszczającym się w ciągu doby i w ciągu roku planktonem. Organizmy planktonowe podnoszą się zwykle w ciągu nocy ku powierzchni, aby w dzień opuścić się na większe głębokości. Podążają za nimi ryby. Jako przykład mogą służy wędrówki wylęgu czarnogrzbietki – śledzia kaspijskiego rozmnażającego się w Wołdze. W ciągu dnia przeźroczysty jeszcze wylęg przebywa w pobliżu dna rzeki, gdzie prąd jest powolny. Po zachodzie słońca małe rybki podnoszą się do warstw powierzchniowych i z nadejściem ciemności w ogromnej masie gromadzą się pod sama powierzchnią. Ponieważ tutaj prąd wody jest słabszy, zasadnicza wędrówka bierna wylęgu odbywa się w nocy, co jest jednocześnie zabezpieczeniem przed drapieżnikami. Przykład pokazuje, jak umowne są często klasyfikacje biologiczne. Typowa wędrówka bierna wylęgu, jaka jest spływanie z prądem rzeki, jest tutaj uzależniona od czynnych wędrówek pionowych.

Stosunkowo niewiele gatunków pozostaje przez całe życie na jednym miejscu. U niektórych gatunków dalekie wędrówki podejmują jedynie dorosłe osobniki, a młodzież po przebyciu drogi z tarlisk do miejsc żerowania pozostaje tutaj aż do osiągnięcia dojrzałości płciowej. Ten rodzaj cyklu życiowego, właściwy np. dla łososiowatych, występuje w tym wypadku, gdy miejsca rozrodu i żerowiska są od siebie znacznie oddalone, natomiast żerowiska i miejsca zimowania znajdują się na wspólnym obszarze. U innych ryb coroczne długie wędrówki są podejmowane przez młodzież i dorosłe osobniki. Przykładem może by śledź, którego młodsze i dorosłe osobniki wędrują wspólnie z położonych w południowej części Morza Kaspijskiego zimowisk do miejsc rozrodu i żerowania, znajdujących się w północnej części Morza.
Wędrówki tarłowe, pokarmowe i zimowe znajdują się we wzajemnej zależności, tzn. są wynikiem poprzedniego okresu życia ryby i same, z kolei, przygotowują okres następny. U większości ryb rozpoczęcie wędrówki tarłowej jest związane z osiągnięciem określonego stadium dojrzałości gonad i swoistą działalnością gruczołów wydzielania wewnętrznego. W tym stanie fizjologicznym ryby reagują na pewne bodźce środowiska zewnętrznego, które stanowią sygnały do wszczęcia wędrówek. Rozpoczęcie wędrówek na zimowiska wiąże się z nagromadzeniem określonej ilości tłuszczu w ciele oraz spadkiem temperatury wody. Bezpośrednim czynnikiem powodującym rozpoczęcie wędrówek na miejsce żerowania jest zwiększone zapotrzebowanie pokarmowe po okresie tarła lub zimowania.

PODZIAŁ RYB NA PODSTAWIE ICH WĘDRÓWK I SPOSOBU BYTOWANIA.
Obecnie w powszechnym użyciu jest klasyfikacja biologiczna ryb, która oprócz wędrówek uwzględnia miejsce ich bytowania. Klasyfikacja ta wyróżnia następujące główne grupy.

Do ryb morskich zalicza się gatunki spędzające całe życie w słonej wodzie morskiej, tutaj odbywające rozród i nigdy nie wędrujące do wód słodkich i słonawych. Bardziej szczegółowy podział uwzględnia jeszcze stopień życia stadnego. Ryby ławicowe żyją zawsze w dużych ławicach jak np. makrele, sardynki, sardele czy wiele gat. śledzi. Ryby okresowo ławicowe bytują zwykle w rozproszeniu i gromadzą się w duże ławice tylko podczas wędrówek tarłowych jak czynią to liczne rasy śledzia oceanicznego, Clupea harengus. Ryby rozproszone prowadzą samotny tryb życia. W podobny sposób wyróżniane są wśród ryb przydennych gat. Ławicowe (np. dorsz) i rozproszone. TE ostatnie dzieli się jeszcze na wędrowne tj. odbywające mniej lub bardziej odległe wędrówki tarłowe (np. Pleuronectidae lub niektóre Rajidae), oraz osiadłe, żyjące stale na małym obszarze jak czyni to węgorzyca Zoarces viviparus lub żabnica, Lophius piscatorius.

Ryby dwuśrodowiskowe, czyli właściwe ryby wędrowne, spędzają życie w morzu i wchodzą do wód słodkich lub słonawych jedynie w celu odbycia tarła (torficznie morskie, generatywnie słodkowodne) lub odwrotnie, żyją w wodach słodkich lub słonawych, a rozmnażają się w morzu (torficznie słodkowodne i słonawowodne, generatywnie morskie). Podobnie jak ryby morskie, gatunki dwuśrodowiskowe dzielone są również na pelagiczne i przydenne. Bardziej szczegółowa klasyfikacja ryb troficznie morskich opiera się na dokładniejszej charakterystyce ich miejsca rozrodu, pozwalającej wyróżni gatunki: generatywnie słonawowodne, generatywnie słodkowodne reofilne (składające ikrę w nurcie rzek), generatywnie słodkowodne stagnofilne (składające ikrę w zastoiskach). Najczęściej podawanymi przykładami ryb troficznie morskicj są liczne gatunki łososi, podczas gdy klasycznym reprezentantem ryb troficznie słodkowodnych jest węgorz. Do ryb torficznie słonawowodnych, a generatywnie morskich należą cefale (Mugilidae).
Ryby przyujściowe, czyli półwędrowne, żerują w wysłodzonej części morza, nie wychodzą jednak poza granicę wypływu wód słodkich i na czas zimowania oraz rozmnażania wstępują do dolnego biegu rzeki. Dzieli się je na dwie grupy: generatywnie reofilne, a więc nie rozmnażające się w wodzie stojacej (np. ciosa, Palecus celtratus lub certa, Vimba vimba), i generatywnie stagnofilne, tzn. rozmnażające się w systemie zlewisk rzeki z wodami stojącymi lub słabo bieżącymi, jak czynią to leszcze i sandacze oraz inne ryby dolnego biegu Wołgi.

Ryby słodkowodne spędzają całe w życie w wodach słodkich. Dzieli się je na gatunki wód bieżących i stojących. Wśród pierwszych są ryby generatywnie reofilne, czyli rozmnażające się w wodzie bieżącej (miętus, Lota lota, pstrągi, boleń i inne), oraz generatywnie stagnofilne – żyjące w rzekach, ale wchodzące na tarło do zlewisk. Ryby wód stojących dzieli się na pelagiczne i przydenne. Wśród pelagicznych wyróżniane są jeszcze gatunki generatywnie jeziorne, trące się w jeziorze oraz generatywnie rzeczne, tj. żyjące w jeziorze, ale wędrujące na tarło do jego dopływów.

WĘDRÓWKI ŚLEDZIA MORZA PÓŁNOCNEGO.
Śledź atlantycki Clupea haregus haregus L. Występuje na obszarze Północnego Atlantyku, rozciągającym się po stronie europejskiej od Morza Białego i Spitsbergenu aż do Zatoki Biskajskiej u brzegów Hiszpanii. Po amerykańskiej stronie Oceanu Atlantyckiego zasięg jego występowania wyznacza na północy Grenlandia i północna cześć Półwyspu Labradorskiego, a na południu Przylądek Hatteras, położony na wysokości Północnej Karoliny. Na tym ogromnym obszarze wyróżnia się szereg geograficznych grup śledzi, takich jak: śledzie bałtyckie, śledzie Morza Północnego, śledzie atlantycko-skandynawskie i inne. Złożone wędrówki śledzi Morza Północnego należą do najlepiej poznanych. Posłużą tu więc jako przykład wędrówek morskich ryb pelagicznych.

Śledzie Morza Północnego odbywają rozród na jesieni, dzieląc się przy tym na trzy grupy tarłowe. Występują wprawdzie lokalne rasy rozradzające się wiosną, lecz nie maja one większego znaczenia.
Zasadnicze grupy są następujące:
- grupa szkocka, zwana też Buchan od głębi nosząca tę nazwę, ma tarliska rozmieszczone w półn.zach. części Morza Północnego, a czas rozrodu przypada na sierpień i wrzesień,
- grupa z ławicy Dogger (Dogger Bank), rozradzająca się we wrześniu i październiku,
- grupa Downs, majaca tarliska w Cieśninie Kaletańskiej (miasto portowe Dover) i kanale La Manche, składająca tam ikrę od listopada do stycznia.

Separacja poszczególnych grup na swoich obszarach tarłowych wydaje się w pełni udowodniona. Świadczą o tym różnice w cechach merystatycznych, występujące między grupami (np. różna liczba kręgów), jak również i we wszystkich wskaźnikach populacyjnych, takich jak struktura wiekowa, przeżywalność czy tempo wzrostu. Istotne różnice stwierdzono także w wielkości jaj i wylęgu. Wiele trudności nastręcza natomiast prześledzenie wędrówek poszczególnych grup, ponieważ mieszają się one najprawdopodobniej na wspólnych obszarach żerowania.

Na poszczególnych obszarach tarłowych znajdują się liczne właściwe tarliska, gdzie na niewielkich przestrzeniach dna pokrytego gruboziarnistym piaskiem i żwirem jest składana ikra. Wylęg, a następnie narybek, płynie z prądem w poprzek Morza Północnego na wschód, ku znajdującym się tam miejscom żerowania. Narybek długości ok. 5-8 cm przemieszcza się wzdłuż wybrzeży Holandii, Niemiec i Danii, żerując w tym okresie bezpośrednio w strefie przybrzeżnej. W wieku ok. 1 roku młode śledzie skupiają się w dużej liczbie na rozległych i płytkich żerowiskach, położonych na półn.wschód od Dogger Bank. Pozostają tutaj do osiągnięcia 2,5 roku będąc w tym okresie obiektem intensywnej eksploatacji rybackiej. Następnie śledzie podejmują wędrówkę w celu uzupełnienia dorosłej części populacji. Cześć z nich podąża jesienią na północ w kierunku głębokich wód Norwegii lub też przyłącza się do dorosłego stada w półn. części M. Północnego. Młode ryby okrążają Dogger Bank podczas następnej wiosny, aby uzupełnić dorosłe stado w środk. części morza. Jest jeszcze ciągle nie wyjaśnione, w jaki sposób te niedojrzałe osobniki przyłączają się do macierzystych grup śledzi z Dogger lub Down, ponieważ jeśli segregacja tych grup jest całkowita, powinno to bezwzględnie następować.

Również jeśli chodzi o dokładne trasy wędrówek dorosłych śledzi, to nie są one w pełni ustalone. Dorosłe śledzie odbywają stosunkowo krótkie wędrówki, mniej więcej tej samej długości jak znoszony z prądem wylęg i narybek. Kierunek tych wędrówek jest zgodny z głównym prądem wody, biegnącym wokół Morza Północnego.

Wykorzystując szybkość prądu śledzie mogą jeszcze z pewna rezerwą czasu opłynąć M. Północne w ciągu roku, przebywając ponad 5 km dziennie. Jest to jednakże możliwe pod warunkiem, że przemieszczają się one aktywnie do kolejnych prądów jak czynią to odbywające najbardziej rozległe wędrówki śledzie z grupy Downs, które wykryto w górnym prądzie M. Północnego w lecie, a w prądzie kanału La Manche w okresie zimowym. Jak już powiedziano poprzednio, dojrzałe śledzie przybywają na swoje obszary tarłowe będące również najprawdopodobniej i ich miejscem urodzenia w ustalonej, zawsze tej samej porze roku.

WĘDRÓKI ŁOSOSI.
Łososie są rybami troficznie morskimi, a generatywnie słodkowodnymi, odbywające tarłowe wędrówki anadromiczne. Jeśli chodzi o ich przynależność systematyczną, to należą do rodziny łososiowatych, Salmonidae, w której wyróżnia się m.in. dwa rodzaje: łososia atlantyckiego (rodzaj Salmo) oraz łososia pacyficznego(rodzaj Oncorhynchus). Dalej wyróżniamy też łososia Salmo salar L.
Dojrzałe łososie żyją w morzach, ale ich ikra rozwija się dobrze w wodzie słodkiej – w zimnej, dobrze natlenowanej wodzie górskich potoków. Gdy więc nadejdzie czas, dziesiątki gatunków łososi wyruszają w daleką drogę w górę biegu rzeki Europy, północnej Azji i Ameryki Południowej. Przeskakują nawet trudne przeszkody, takie jak wodospady, aby wreszcie odbyć tarło na piaszczysto-żwirowym dnie rodzinnych potoków. Tam też wylęga się narybek, który przez 2-3 lata rośnie powoli na tych ubogich żerowiskach, żywiąc się głównie larwami owadów. Kilkunastocentymetrowe, młode łososie wyruszają w dół rzeki, aby stać się dużymi, wielokilogramowymi łososiami-tarlakami, które znów płyną w górę rzeki. Niektóre gatunki odbywają taką wędrówkę tylko raz w życiu i po tarle giną, inne wracają do morza, aby odżywić się i zgromadzić zapasy na następne tarło.

Dzięki metodzie znakowania młodych ryb dowiedziono, że łososie wracają na tarło do tego samego potoku, w którym wylęgły się przed paru laty. Znalezienie odpowiedzi na pytanie, jak odnajdują ten potok, nastręczało wiele trudności. Okazało się jednak, że zapamiętują one po drodze charakterystyczne właściwości chemiczne wód ojczystego potoku. Płynąc z morza ku brzegom kontynentu rozpoznają one zmysłem chemicznym właściwą rzekę, a następnie kolejne jej dopływy, wiodące dokładnie na miejsce, udowodniono też, że łososiom pomaga też, w odnalezieniu odpowiedniego kierunku, słońce.

WĘDRÓWKI WĘGORZY.
Wędrówki tej ryby są odwróceniem sytuacji spotkanej u łososi, ponieważ węgorz jest rybą troficznie słodkowodną, a generatywnie morską i w związku z tym odbywa katadromiczne wędrówki tarłowe.

Istnieje wiele gatunków węgorzy, np. węgorz europejski, Anguilla anguilla (L.), a także węgorz amerykański, Anguilla rostrata (Le Sueur). Obszar występowania gatunku europejskiego jest bardzo rozległy. Ryba ta dociera do wód śródlądowych północnej Norwegii i Islandii, wstępuje do rzek wszystkich krajów położonych nad M. Bałtyckim, licznie występuje w wodach państw europejskich leżących nad Oceanem Atlantyckim, a przez Cieśninę Giblartarską zasiedla wybrzeża M. Śródziemnego. Ciekawe, że ryba ta nie zasiedla zlewiska M. Czarnego, gdzie spotyka się tylko pojedyncze osobniki.
Węgorze trą się w głębinach Morza Sargassowewego u brzegów Ameryki, stąd wiemy o ich tarle mało. Wiadomo tylko, że stamtąd nie wracają. Z jaj wylęgają się przejrzyste larwy, przypominające kształtem liść wierzby. Po wykluciu z jaj młode węgorze europejskie wyruszają w trwającą trzy lata wędrówkę, podczas której pokonują prawie 5000 km. Węgorzom amerykanskim przebycie ok. 1500 km w przeciwnym kierunku zajmuje rok. Gdy dotrą do celu, przechodzą przeobrażenie. Powstają z nich węgorze zupełnie podobne do starych osobników, tyle, że bardzo cienkie i przezroczyste. Jedynie oczy i bryłka trzewi w jamie brzusznej, okryte srebrzysto-złotawą błoną, są widoczne wyraźniej. Młode węgorzyki, zwane węgorzem szklistym, pojawiają się w ujściach rzek Europy Zachodniej w nieprzebranej, ogromnej ilości. Upłynie kilka lat zanim dorosną i wyruszą w swą daleką podróż ku M. Sargassowemu, by tam odbyć tarło i zginać.

WIELORYBY
Na zakończenie chciałbym przedstawić pewną ciekawostkę. Czytając tytuł tego rozdziału (wieloryby), nasuwa się pytanie: Czy wieloryby wędrują? Otóż odpowiedź jest prosta i zaskakująca. Wieloryby odbywają najdłuższe wędrówki spośród wszystkich ssaków. Pływacze żyjące w Pacyfiku zimują u wybrzeży Meksyku, tam też wydają na świat potomstwo. Na lato wędrują do Arktyki, gdzie – po przepłynięciu 10000 km – znajdują obfitość pożywienia. Humbaki również latem żerują na północy, zimę spędzają u wybrzeży Hawajów
i Meksyku albo Bermudów i wysp Morza Karaibskiego. Wieloryby na półkuli południowej żerują w wodach antarktycznych aż do nadejścia chłodów, potem przenoszą się w cieplejsze rejony, gdzie rodzą młode.