Wojna polsko rosyjska 1920r i traktat Krymski.

1. PRZYCZYNY WOJNY

Społeczeństwo polskie przyjęło traktat wersalski z mieszanymi uczuciami . Radość z międzynarodowego uznania Polski i granic na zachodzie i północy , natomiast na wschodzie wiele zależało od aktywności i wysiłku militarnego Polski .
W lutym 1919 r Naczelnik Państwa Józef Piłsudski powiedział jednemu ze swoich wysłanników do Paryża że ,, Polska jest właściwie bez granic i wszystko co możemy w tej mierze zdobyć na zachodzie , zależy od Ententy natomiast na wschodzie to inna sprawa – tu są drzwi , które się otwierają i zamykają i zależy kto i jak szeroko siłą otworzy ‘’. Polska mogła przeciwstawić się Rosji tylko poprzez pozyskanie na wschodzie sojuszników . Piłsudski zamierzał więc związać z Polską Litwę , Białoruś i Ukrainę. Idea federacyjna Piłsudskiego przyjmowana była jednak przez sąsiadów Polski z dużą podejrzliwością i ostatecznie okazała się nierealistyczna. Na paryskiej konferencji pokojowej kilkakrotnie omawiano sprawę polskiej granicy wschodniej, ale decyzji uzgodnić nie zdołano Wśród przywódców mocarstw przeważało przekonanie, że należy poczekać na wyjaśnienie sytuacji Rosyjskiej Rady Patriotycznej przekonywali , że rewolucja bolszewicka zostanie stłumiona , po czym wszystkie sprawy można będzie załatwić z prawowitą władzą Art. 87 traktatu pokojowego stwierdzał więc m.in. : ,, Granice Polski nie określone w niniejszym traktacie będą oznaczone później przez Główne Mocarstwa Sprzymierzone ‘’. Na odcinku południowo- wschodnim już od listopada 1918 r oddziały polskie zmagały się z wojskami Zachdnioukraińskiej Republiki Ludowej ze stolicą w Stanisławowie oraz naddnieprzańskiej Ukraińskiej Republiki Ludowej ( URL), które uporczywie atakowały Lwów. Sporny obszar tzw. Małopolski Wschodniej ( Galicji Wschodniej ), po zapoznaniu się z sytuacją na miejscu, delegaci Ententy proponowali podzielić między Polskę i Ukrainę, co jednakże nie zostało przyjęte.

2. PRZEBIEG WOJNY

Po ewakuacji z Francji armii Hallera wojska polskie nasiliły ofensywę w Małopolsce Wschodniej. W czerwcu 1919 r Rada Najwyższa upoważniła rząd polski do prowadzenia operacji wojennych aż po rzekę Zbrucz, którą osiągnięto w połowie lipca. W listopadzie Rada Najwyższa zdecydowała , aby Małopolskę Wschodnią oddać Polsce, ale tylko na 25 lat i jego terytorium mandatowe. Wywołało to zdecydowany protest Polski , który tym razem odniósł skutek , gdyż decyzja została 22 grudnia zawieszona. Od lat 1919 r rząd polski prowadził z atamanem Semenem Petlurą ( URL ) rozmowy o współdziałaniu w walce z wojskami bolszewickimi . Jeszcze przed zawarciem porozumienia , w końcu 1919 r cała Małopolska Wschodnia praktycznie opanowana została przez wojska polskie.

Nie wypowiedziana wojna polsko-sowiecka zaczęła się w połowie lutego 1919r. kiedy to Armia Czerwona , zajmując tereny opuszczone przez wojska niemieckie , posuwała się na zachód i wchodziła w starcia z oddziałami polskimi. Kierownictwo sowieckie już w styczniu 1919 r nakazało Armii Czerwonej rozpoczęcie ofensywy , która miała doprowadzić do upadku młodego państwa polskiego i przeniesienia rewolucji do Europy Zachodniej . Na wiosnę ruszyła także w kierunku północno- wschodnim ofensywa wojsk polskich , która doprowadziła do zajęcia 21 kwietnia 1919r Wilna . W lecie 1919 r wojska polskie zajęły część Białorusi z Mińskiem .Równocześnie prowadzono z delegacją sowiecką w Baranowiczach , Białowieży , wreszcie w Mikaszewiczach poufne rokowania , które nie przyniosły żadnych wyników. Natomiast rozmowy z rządem Petlury doprowadziły do zawarcia w lutym 1920 r. wstępnej umowy polityczno- wojskowej , a w 21 kwietnia tegoż roku układu.
Stwierdzał on m.in. ,, Uznając prawo Ukrainy do niezależnego bytu państwowego na terytorium w granicach jak będą one na północ , wschód i południe określone , na zasadzie umów Ukraińskiej Republiki Ludowej z graniczącymi z nią z tych stron sąsiadami – Rzeczpospolita Polska’’. W pierwszych miesiącach 1920r. front wschodni ustabilizował się nad Berezyną i Horyninem. Duże połacie ziem zamieszkanych w większości przez Białorusinów i Ukraińców znalazły się pod kontrolą polską . Na Wołyniu doszło nawet do wystąpień ukraińskich przeciw wojskom polskim . W styczniu 1920r. dwudywizyjny korpus Rydza Śmigłego zdobył Dyneburg i uwolnił od bolszewików Inflanty , oddając je następnie Łotwie. Miał to być przykład zachęcający narody wschodnioeuropejskie do współpracy z Polakami. Tymczasem Armia Czerwona ponownie wtargnęła na Ukrainę , spychając Denikina na południe . Do Kijowa powrócił bolszewicki rząd z bułgarskim komunistą Christianem Rakowskim na czele . Wojska Petlury , rozbite jeszcze przez Denikina , uległy rozsypce , a sam ataman schronił się w grudniu 1919r .w Polsce. Niepowodzeniem zakończyły się polskie starania i prośby stworzenia sojuszu z pozostałymi narodami wschodnioeuropejskimi. Nie mogąc znaleźć wpływowych sojuszników na Białorusi , Piłsudski zrezygnował z utworzenia państwa białoruskiego , poprzestając na formowaniu białoruskich oddziałów dowodzonych przez gen. Stanisława Bułaka- Bałachowicza.

Dążąc do zacieśnienia współpracy z państwami bałtyckimi Piłsudski starał się kierować ich wysiłki w tym samym kierunku : do walki z Rosją bolszewicką . Celowi temu miała służyć konferencja w Helsinkach zwołana w dniach 15-22.I 1920r. z udziałem delegacji rządowych Polski , Finlandii, Estonii , Łotwy i Litwy . Pomimo szerokiej wymiany poglądów na temat środków , jakie należało podjąć przeciw niebezpieczeństwu grożącemu ze strony Rosji , nie udało się Polsce stworzyć jednolitego i wspólnego frontu . Przeszkodą okazało się stanowisko delegacji litewskiej , twierdzącej , że Litwy zagrożeniem jest nie tylko Rosja , ale także Niemcy i Polska . Po fiasku rozmów z Denikinem Piłsudski próbował pozyskać dla swych planów innych reprezentantów opozycji antybolszewickiej w Rosji . W tym celu przeprowadził w styczniu 1920r konsultacje z Borysem Sawinkowem , przedstawicielem eserów , jednak pozostały one bez większego znaczenia. Rumunia , na której współdziałanie Piłsudski liczył , wyraziła w marcu 1920 r gotowość zawarcia pokoju z Rosją Radziecką , gdyż inkorporacja Besarabii na mocy referendum z 1918 r satysfakcjonowała władze tego kraju . Zdecydowanie negatywnie odnosiła się do planów polskich Czechosłowacja . Poparły natomiast polskie przygotowania wojenne rządy państw zachodnich : Anglii , Francji i Włoch , widząc w nich jeszcze jedną szansę realizacji swoich celów w przyszłej Rosji . Z magazynów francuskich Polska otrzymała tysiące wagonów broni , samochody i sprzęt artyleryjski , z Anglii – samoloty , działa i amunicję , z Włoch 100 tyś karabinów ręcznych . Pewną część materiału wojennego przekazały Polsce Stany Zjednoczone . W większości pomoc zachodnia pochodziła z demobilu.

W pierwszych miesiącach 1920 r trwała reorganizacja polskich sił zbrojnych . W kwietniu pod bronią znalazło się 700 tyś żołnierzy .Zmilitaryzowano Polskie Koleje Państwowe . Dokonano przesunięć w dowództwie . Wodzem naczelnym pozostał Józef Piłsudski , któremu 19 III 1920 r przyznano stopień marszałka Polski .Szefem Sztabu armii polskiej został gen. Stanisław Haller , dowódcą 1 armią – gen. Gustaw Zygadłowicz , 2 armią – gen. Antoni Listowski , 3 armią – gen. Edward Rydz – Śmigły , 4 armią – gen. Stanisław Szeptycki , a towarzyszącej jej grupie operacyjnej przewodził gen. Leonard Siekierski , 5 armią dowodził - gen. Władysław Sikorski , a 6 armią – gen. Wacław Iwaszkiewicz .

W marcu 1920 r wojska polskie pod dowództwem gen. Sikorskiego zdobyły Mozyrz , ważny węzeł komunikacyjny łączący północny odcinek frontu polsko- radzieckiego z południem. Utrudniało to przerzucenie wojsk bolszewickich zgrupowanych nad Berezyną na Ukrainie.
Jednocześnie intensywne przygotowania do nowej ofensywy czyniła Armia Czerwona , grupując olbrzymie siły na Białorusi . W lutym państwa Ententy ewakuowały swe oddziały interwencyjne z Archangielska i Murmańska . Odtąd cały wysiłek wojenny Armii Czerwonej mógł być skierowany przeciw Polsce. Podczas gdy Cziczerin składał rządowi polskiemu ofertę pokojową , Lew Trocki zapowiadał na wiecu w Moskwie ,, zmiażdżenie burżuazyjnej Polski ‘’. 21 IV 1920 r doszło w Warszawie do podpisania umowy polsko- ukraińskiej , której Polska uznała niepodległość Ukrainy w granicach na wsch. Od dawnej granicy Rosji i Austro- Węgier na Zbruczu , dyrektoriat URL z atamanem Semenem Petlurą za rząd ukraiński ; rząd URL zrzekł się pretensji do Galicji Wsch. I części Wołynia .Do umowy dołączono tajną klauzulę wojskową przewidującą sojusz wojsk polskich i ukraińskich pod dowództwem- Józefa Piłsudskiego. Nie czekając na ofensywę radziecką 25 IV 1920 r Piłsudski podjął decyzję o rozpoczęciu wspólnej polsko- ukraińskiej akcji na południowym odcinku frontu . W ciągu następnych dni siły 2 i 3 armii oraz 6 armii z udziałem wojsk Petlury posuwały się szybko naprzód nie napotykając większego oporu . 26 IV zajęto Żytomierz , a dwa dni później – Winnicę , Bar i Czernobyl nad Prypecią . Rozsypana 12 armia bolszewicka przekroczyła Dniepr, 14 armia zaś odskoczyła na południe , toteż wojska Piłsudskiego i Petlury wkraczały na tereny ogołocone z oddziałów przeciwnika. Bolszewicy natomiast gromadzili znaczne siły na północy , w centralnej Ukrainie , gdzie dużą rolę odgrywał wódz anarchistów ataman Nestor Machno odżegnujący się od współpracy z Petlurą i Polakami. 7 V 1920 r czołowe oddziały armii gen. Edwarda Rydza- Śmigłego wkroczyły do Kijowa , a dwa dni później obsadziły przyczółek na wschodnim brzegu Dniepru . W samym mieście wojska polskie i ukraińskie , które odbyły uroczystą defiladę , spotkały się z pozytywnym przyjęciem. W Kijowie też zainstalował się rząd ukraiński pod przewodnictwem Izaaka Mazepy. Szeroko kolportowano odezwy Piłsudskiego o celach podjętej wspólnej akcji. Rząd radziecki przygotowywał się do kontrofensywy , rozniecając uczucia narodowe Rosjan wskazywaniem na groźbę utraty Ukrainy . Do Armii Czerwonej wstąpiły wówczas tysiące dawnych oficerów carskich . W 24 Guberniach Rosji europejskiej ogłoszono stan wyjątkowy . 2 V utworzono w Moskwie radę rzeczoznawców pod przewodnictwem byłego wodza naczelnego armii carskiej Aleksieja Brusiłowa. Widząc koncentrację sił bolszewickich na kierunku smoleńskim Piłsudski zarządził ofensywę z Polesia na Mohylew , by uprzedzić akcję przeciwnika. Jednak trzy dni wcześniej 14 V , działania zaczepne rozpoczął front północno- zachodni pod dowództwem Michała Tuchaczewskiego , atakując 1 i 4 armię regularną oraz armię rezerwową gen. Kazimierza Sosnkowskiego . Ofensywa ta przyniosła przejściowy sukces stronie radzieckiej : front przesunął się o 100 km na zachód . 1VI nastąpiła polska kontrofensywa celem zniszczenia wysuniętej na Mołodeczno 15. armii radzieckiej. 8 VI front ustalił się na linii rzeki Auty i Berezyny . Jednocześnie nastąpiło przegrupowanie sił polskich. Przesunięcie części sił polskich na Białoruś osłabiło jednak front południowy. Ułatwiło to kontrofensywę radziecką na Ukrainie. 5 VI armia konna Siemiona Budionnego przerwała front i ruszyła na tyły 3 armii polskiej . Nie udało się jej zdobyć Koziatyna , lecz zajęła Żytomierz i Berdyczów. 10 VI wojska polskie i oddziały Petlury ewakuowały się z Kijowa , by uniknąć okrążenia . 16 VI armie polskie musiały się wycofać na linię rzek Uż i Słucz , a więc niemal na podstawy wyjściowe ofensywy kwietniowej .Załamanie się ofensywy polsko- ukraińskiej i kontrataki radzieckie wywołały zaniepokojenie w Polsce. 15 VI 1920 r sejm polski uchwalił pobór dalszych roczników . Jednocześnie Piłsudski powtórnie podjął negocjacie z Borysem Sawkinowem , który był pośrednikiem między Polską i gen. Piotrem Wranglem , operującym ze swą armią interwencyjną na południu Rosji od czerwca 1920 r. 4 VII 1920 r rozpoczęła się druga ofensywa Armii Czerwonej , w której wzrosłą liczebność i dyscyplina wojsk , wzmocnionych dobrowolnym akcesem części oficerów Denikina . Uderzenia 3 , 4 i 15 armii bolszewickiej skierowane były na polski front litewsko- białoruski. Nastąpił odwrót wojsk polskich. 10 VII opuściły one Święciany , 11 VII – Mińsk , 14 VII – padło Wilno , 19 VII zaś zagon korpusu konnego Gaja – Chana doprowadził do zajęcia Grodna przez Armię Czerwoną. Stronie polskiej nie udało się utrzymać oporu na linii rzek Niemen i Szczara .

23 VII tzw. grupa mozyrska wojsk bolszewickich opanowała Pińsk , a 1 VIII – Brześć nad Bugiem. W tym samym czasie 4 i 15 armia weszły do Bielska Podlaskiego i Białegostoku . Polski front północny załamał się pod naporem ofensywy radzieckiej. Aby uniknąć zepchnięcia w błota poleskie , wojska polskie gorączkowo wycofywały się na zachód. Na froncie południowym , którego dowódcą po stronie polskiej był gen. Rydz-Śmigły a po stronie radzieckiej – Aleksander Jegorow , rozgorzały zacięte walki pod Równem . Po ciężkich zmaganiach konnica Budionnego zajęła to miasto 5 VII . W połowie miesiąca front południowy oparł się na Zbruczu . 12 armia atakowała Kowel , zadaniem zaś 14 armii było zdobycie Lwowa . Zacięte walki toczyły się w końcu lipca pod Brodami .Piłsudski zamierzał oprzeć kontratak na linii Bugu , jednak coraz silniejszy napór Armii Czerwonej udaremnił ten zamiar . W nocy z 9 na 10 VIII wojska polskie opuściły linię Bugu grupując się nad Wieprzem i Wisłą do rozstrzygającej bitwy. W pierwszych dniach sierpnia rozpoczęły się przygotowania polskie do rozstrzygającej bitwy . Trwały spory o kształt operacji. W chwili depresji Piłsudski podał się nawet do dymisji . Ostatecznie jednak wraz z nowym szefem sztabu gen. Tadeuszem Rozwadowskim oraz gen. Kazimierzem Sosnkowskim , a wbrew francuskiemu doradcy gen. Weygandowi , opracował plan operacji warszawskiej Według rozkazu Piłsudskiego z 6 VIII , zasadniczą obronę zamierzano oprzeć na linii Orzyc – Narew – Wisła – Wieprz , a na południu – na rzece Strypie. Plan przewidywał związanie dużej części sił radzieckich na przyczółku warszawskim oraz koncentrację grupy manewrowej w sile około pięciu dywizji nad Wieprzem , skąd w drugiej fazie miało nastąpić uderzenie na skrzydło i tyły rozciągniętych wojsk radzieckich atakujących Warszawę. Odcinkiem północnym frontu z 5 armią gen. Władysława Sikorskiego , 1 armią gen. Franciszka Latniinika , broniącą samej stolicy , i 2 armią gen. Kazimierza Raszewskiego dowodził gen. Józef Haller , odcinkiem środkowym – od Dęblina do Brodów – gen. Edward Rydz- Śmigły , południowym zaś – gen. Wacław Iwaszkiewicz . Uderzenia znad Wieprza dokonać miały siły wydzielone z 3 i 4 armii pod dowództwem samego Piłsudskiego.

Podczas przegrupowania sił polskich 12 VIII rozgorzały zaciekłe walki pod Radzyminem , 14 VIII bolszewikom udało się zrobić wyrwę w obronie polskiej , jednakże następnego dnia w bojach pod Zielonką i Ossowem , gdzie poległ bohaterski ksiądz Ignacy Skorupka , natarcie bolszewickie zostało odparte. Również 14 VIII bitwę nad Wkrą rozpoczęła 5. armia skutecznie wiążąc siły 4. armii bolszewickiej . Jednocześnie korpus konny Gaj – Chana kontynuował marsz na zachód , co wyłączyło go z bitwy warszawskiej. 16VIII grupa uderzeniowa znad Wieprza odrzuciła i rozbiła tak zwaną grupę mozyrską Armii Czerwonej co zupełnie zaskoczyło dowództwo radzieckie, pewne zwycięstwa . W ciągu paru następnych dni grupa znad Wieprza zmusiła atakujące Warszawę 3., 15. i 16.armię bolszewicką do odwrotu Ofensywa armii konnej Budionnego na Lublin załamała się po zajęciu Zamościa na skutek kontrataku polskiej 3. armii gen. Rydza- Śmigłego . 6 IX armia Budionnego wycofała się do Włodzimierza Wołyńskiego . Nieco wcześniej , po licznych próbach wydobycia się z okrążenia , korpus konny Gaja i 4. armia bolszewicka pobita pod Mławą przeszły granicę Prus Wschodnich , gdzie wbrew zobowiązaniu Niemiec do neutralności nie zostały internowane , lecz w większości swobodnie przedostały się przez Litwę na tereny RFSRR. Również i armie cofające się spod Warszawy zostały zepchnięte w rejon Łomży i nad granice z Prusami. W początkach września ostre walki toczyły się koło Równego , a następnie nad Niemnem . Wojska polskie nacierały na całym froncie , a odwrót Armii Czerwonej zamieniał się w bezładną ucieczkę . Do niewoli dostawały się tysiące karsnoarmiejców wraz z unoszonym łupem . Do najbardziej zażartych walk doszło jeszcze pod Grodnem , Wołkowyskiem i Druskiennikami , jednakże w bitwie nad Niemnem , trwającej od 20 do 26 IX , wojska polskie znowu przełamały opór bolszewicki . Jednakże wyparto bolszewików z Galicji Wschodniej , a grupa Bułaka- Bałachowicza zajęła Pińsk .
N a początku października linia frontu biegła do Dzisny przez Dokszyce, Mińsk , rzekę Słucz aż do Baru. Odrzucenie najazdu bolszewickiego przez armię polską było faktem historycznym o ogromnej doniosłości . Na przedpolach Warszawy wojska polskie obroniły poprzez zaciętą walkę tak ważną dla Polaków niepodległość Polski .

3. POKÓJ RYSKI, ZNACZENIE DLA POLSKI

Po obronie młodej państwowości społeczeństwo polskie uwierzyło we własne siły i otrząsnęło się z nastrojów przygnębienia, jednak do głosu doszły czynniki domagające się zakończenia wojny. Również i po stronie radzieckiej pojawiła się skłonność do realistycznych rozmów z Polską.

Obie strony były wyczerpane wojną i znużone. Rząd radziecki od dawna zabiegał o pokój. W Polsce dochodziły również czynniki domagające się przerwania wojny i unormowania stosunków; letnia ofensywa Armii Czerwonej spowodowała znaczny spadek autorytetu Piłsudskiego. W tej sytuacji pod koniec września wznowiono rokowania polsko- radzieckie o rozejm. Podjęte w sierpniu rokowania w Mińsku przeniesiono na grunt neutralny, do Rygi. 12 października 1920 r. podpisano tam premilinaryjny traktat pokoju i umowę o rozejmie pomiędzy Polską a socjalistycznymi republikami radzieckimi – Rosyjską i Ukraińską.
„W trakcie tych rozmów Piłsudski zdecydował się podjąć akcję na Wileńszczyźnie . Wobec faktu, że w myśl traktatu litewsko-radzieckiego Wilno i jego okolica miała przypaść Litwie, oraz wobec zdecydowanego sprzeciwu rządu litewskiego na przeprowadzenie tu plebiscytu – Piłsudski postanowił jednak zapewnić samookreślenie tego obszaru pod kontrolą polską, co było o tyle usprawiedliwione, że większość ludności Wileńszczyzny stanowili Polacy. W tym celu wydał gen. Lucjanowi Żeligowskiemu polecenie, by ten upozorował bunt podległej mu dywizji przeciw rządowi polskiemu i zajął Wilno. Tak też się stało. 9 października dywizja Żeligowskiego wkroczyła do miasta wypierając z niego słabe oddziały litewskie. Utworzono specjalną Komisję Rządzącą Litwy Środkowej, która zapowiedziała przeprowadzenie plebiscytu dla określenia przynależności państwowej tego obszaru o powierzchni 37 tys. km2 i ludności około 1 miliona, z czego 68 % było Polakami, a 18% - Litwinami” .
„Złamanie umowy suwalskiej przez akcję gen. Żeligowskiego spowodowało oburzenie rządu litewskiego, który oskarżył Polaków o wiarołomstwo. Pod protektoratem Ligi Narodów rozpoczęto wkrótce polsko-litewskie rozmowy na temat spornego terytorium. Ponieważ delegacja litewska nie godziła się na plebiscyt, przedstawiciel Ligi Narodów zaproponował utworzenie Litwy złożonej z dwóch kantonów: kowieńskiego i wileńskiego, sfederowanej z Polską. Rząd litewski odrzucił i tę propozycję, delegacja polska zaś nie zgodziła się na utworzenie podobnego tworu państwowego bez unii z Polską ”.
Incydent ten spowodował nowe komplikacje na forum międzynarodowym. W toku rokowań w Rydze piłsudczycy próbowali wielokrotnie storpedować obrady i nie dopuścić do podpisania układu. Pomimo protestów litewskich i radzieckich akcja Piłsudskiego nie zahamowała rozmów ryskich. Wobec tych przeszkód, po pięciu miesiącach rokowań, w dniu 18 marca 1921 r. traktat został podpisany. Wszedł on w życie 30 kwietnia 1921 r. Granica wschodnia została w zasadzie ustalona. W imieniu delegacji polskiej podpisał go jej przewodniczący, wiceminister spraw zagranicznych, Jan Dąbski, Leon Wasilewski i Henryk Strasburger, a ze strony radzieckiej – Adolf Joffe .
„Traktat składał się z 26 artykułów oraz 10 załączników i protokołów dodatkowych (w tym mapy przedstawiającej nową linię graniczną).Najistotniejszy i najdłuższy artykuł 2 traktatu mówił o uznaniu niepodległości Ukrainy i Białorusi (radzieckiej) oraz wytyczeniu wschodniej granicy Polski ”.
Najważniejszym jego postanowieniem było ustalenie ostatecznej linii granicznej między Polską oraz Rosją i Ukrainą Radziecką, która nie ulegała już zmianie aż do roku 1939. „Przebiegała ona wzdłuż linii Dzisna-Dokszyce-Słucz-Korzec-Ostróg-Zbrucz. Polska zrzekała się na rzecz RFSRR i USRR wszelkich praw i roszczeń do ziem na wschód, Rosja i Ukraina Radziecka zaś – na zachód od tej linii. W ten sposób, wobec niepowodzenia akcji zbrojnej z udziałem wojsk Petlury, Polska uznała de iure bolszewicki reżim na Ukrainie. Oddziały Petlury i Bułaka-Bałachowicza walczyły nadal z bolszewikami, lecz rozbite pod koniec 1920 r. zostały internowane w Polsce. Niepowodzeniem zakończyły się także białoruskie powstanie przeciw władzy radzieckiej w rejonie Słucka.„ Traktat pozostawiał po stronie polskiej znaczną część ludności ukraińskiej (ok. 3,9 mln według spisu z r. 1921) i białoruskiej (ok. 1 mln). Stało się to jednym ze źródeł stałego napięcia w stosunkach polsko-radzieckich, a także ostrych konfliktów narodowościowych wewnątrz państwa polskiego, w zasadniczy sposób osłabiających jego spoistość i podważających jego siłę.
Traktat ryski wytyczał granicę pomiędzy Polską a radzieckimi republikami socjalistycznymi (Białoruską i Ukraińską) o ok. 100 km na wschód od linii Bugu. Była ona bardziej zbliżona do inkorporacyjnych koncepcji endecji niż federacyjnych planów piłsudczyków. Plany Piłsudskiego na wschodzie zostały przekreślone.

Z innych postanowień traktatu ryskiego na uwagę zasługuję m. in. porozumienie dotyczące zwrotu dóbr kulturalnych, wywiezionych z Polski w czasach niewoli przez rządy carskie (w okresie rozbiorów) oraz wypłatę równowartości 30 mln złotych rubli tytułem wkładu ziem polskich w rozwój gospodarczy imperium rosyjskiego oraz rewindykację urządzeń przemysłowych i kolejowych na sumę 29 mln rubli w złocie. Zapowiedziano ogłoszenie amnestii dla przestępców politycznych będących obywatelami drugiej strony. Po ratyfikacji układu obie strony miały nawiązać stosunki dyplomatyczne i zawrzeć umowę handlową. Rewindykacja skarbów kultury polskiej, realizowana przez szereg lat w toku skrupulatnych badań i poszukiwań odpowiednich specjalistów polskich (i radzieckich) na terenach Rosji, miała doniosłe znaczenie nie tylko historyczno-kulturalne, lecz także polityczne. Postanowienia terytorialne traktatu nie dotyczyły Ziemi Wileńskiej. W styczniu 1922 r. na Litwie Środkowej przeprowadzono wybory do tzw. Sejmu Orzekającego (zbojkotowała je ludność niepolska), który w dniu 20 lutego 1922 r. podjął jednomyślną uchwałę o przyłączeniu Litwy Środkowej do Polski. Sejm Ustawodawczy po burzliwej dyskusji między piłsudczykami i endekami na temat zasad zjednoczenia (inkorporacja czy federacja) podjął w dniu 24 kwietnia 1922 r. uchwałę o wcieleniu tego obszaru do Polski. Decyzje te zapadły wbrew stanowisku Litwy i Rady Ambasadorów powołanej w miejsce awnej Rady Najwyższej. Różne próby mediacyjne Ligi Narodów nie doprowadziły również do złagodzenia konfliktu.

W związku z tym odwlekano decyzję w sprawie zatwierdzenia całej granicy wschodniej Polski. Rada Ambasadorów uczyniła to dopiero 15 marca 1923 r. przyznając Polsce Małopolskę Wschodnią i Wileńszczyznę. Litwa decyzji w sprawie Wilna nie uznała i ogłosiła, iż stan wojny z Polską będzie trwać dopóty, dopóki Wilno ponownie nie zostanie jej zwrócone. Stan wojny zlikwidowano dopiero w 1938 r.

4. PODSUMOWANIE

W sumie jednak niepotrzebna, dwuletnia wojna na wschodzie spowodowała śmierć przeszło 100 tys. osób, zaś rany odniosły w niej setki tysięcy ludzi. Spowodowała też poważne zniszczenia i straty ekonomiczne, których brzemię obciążyło naród i państwo dotkliwie na całe międzywojenne dwudziestolecie. Ciężar wojny odbił się dotkliwie na budżecie państwa, jego życiu gospodarczym i położeniu materialnym ludności, ciężko doświadczonej już w latach wojny 1914-1918 i okupacji. Około 50% skromnego budżetu państwa szło na wydatki wojskowe, gdy jednocześnie przemysł cierpiał na brak urządzeń i surowców, utrudniających z kolei uruchomienie produkcji i zatrudnienie poważnej liczby bezrobotnych. Aby uzyskać pomoc mocarstw, Polska musiała zgodzić się na konferencji w Spa na ustępstwa na zachodzie, m. in. w zakresie swych uprawnień w Gdańsku.
Wojna wywarła także ujemny wpływ na kształtowanie się stosunków polsko-radzieckich; podniecała nastroje klerykalne i nacjonalistyczne; obniżała autorytety odbudowującego się państwa polskiego, które poniosło porażki w walce o granice północne (plebiscyt na Warmii i Mazurach) i południowe (Śląsk Cieszyński).
Wojna wpłynęła ujemnie na nastroje stojącej w obliczu plebiscytu ludności Górnego Śląska i jej stosunek do Polski. Szczególnie jednak ujemnie odbiła się na plebiscycie w Prusach Wschodnich, który odbywał się właśnie w lipcu 1920 r., czyli w okresie najbardziej krytycznym dla państwa polskiego. Niemiecka propaganda plebiscytowa wykorzystała to w szerokiej mierze. Istotnie, nie uśmiechała się Mazurom i Warmiakom – po przeszło czterech latach wojennych wyrzeczeń i ofiar – perspektywa ponownego przelewania krwi na wschodzie. Łącznie z innymi współczynnikami położenia Polaków w Prusach Wschodnich (zwłaszcza różnicami wyznaniowymi między Mazurami protestantami i Polakami, tudzież pewnymi specyficznymi tradycjami rozwoju historycznego Warmii i Mazur) dało to w sumie wyniki plebiscytu dla Polski katastrofalne: za Polską głosowało zaledwie ok. 3% uprawnionych do głosowania.

„Ostatecznie kraj nasz po wojnie polsko-sowietskiej zajmował obszar o powierzchni około 390 tys. km2, który w 1921 r. zamieszkiwało 27 mln osób. Polska uzyskała niewielki skrawek wybrzeża o długości zaledwie 140 km. Na początku lat 20. Gdańsk był jedynym portem, dzięki któremu mogła uczestniczyć w handlu morskim ”.