Antyk - materiały do powtórki

ANTYK

1. Pojęcie mitu, mitologii, podział mitów, przykłady
2. Treść i uniwersalizm mitów (3 przykłady)
3. Historia i budowa teatru greckiego i tragedii antycznej
4. Sofokles „Antygona” – bohaterowie tragiczni (Antygona, Kreon)
5. Cechy gatunkowe (3 jedności)
6. Homer „Iliada” – najstarszy gatunek epicki, fragmenty
7. Kontynuacje i nawiązania do sztuki antycznej w literaturze i sztuce różnych epok
8. Wyjaśnij źródła i sens wyrażeń zaczerpniętych z mitów (postawa prometejska, syzyfowa praca)

1. Mit – (gr. mthos = słowo, legenda) 1. opowieść o bogach, legendarnych bohaterach, nadnaturalnych wydarzeniach związanych z ich działalnością, próbująca wyjaśnić naturę i przeznaczenie świata i człowieka; opowieść sakralna wyrażająca i uzasadniająca wierzenia religijne. 2. fałszywe przekonanie, uznawane bez dowodu; wymysł, bajka, legenda
Mitologia (gr. Mythologia) 1. zbiór mitów, podań o bogach i bohaterach; zespół mitów, w które się wierzy w danej religii. 2. nauka zajmująca się badaniem mitów.

Mity dzielimy na:
- teogoniczne (gr. theos ‘bóg’, gignomai ‘staje się, powstaje’) np. mit o narodzinach Ateny
- kosmogoniczne (gr. kósmos ‘świat’) np. Uranos i Gaja
- antropogeniczne (gr. nthopos ‘człowiek’) np. o królu Midasie
- genealogiczne (gr. genealogia ‘historia rodu, rodowód’) np. o Prometeuszu

2. Mit o Dedalu i Ikarze
Dedal jest wybitnym, ateńskim konstruktorem i architektem. Po zabiciu siostrzeńca Talosa, wynalazcy piłki i wiertła, musi schronić się na Kreci i stać się poddanym Minosa, kreteńskiego króla. Minos chcąc narzucić swą władzę jako jedynego króla Krety swym braciom, Sarpedonowi i Radamantysowi, prosi Posejdona o znak dla potwierdzenia swego autorytetu. Obiecuje, że jeśli bóg prześle mu dar, wkrótce otrzyma go z powrotem jako ofiarę. Z woli morskiego boga na plaży pojawia się biały byk. Minos zostaje królem, ale nie chce zabić wspaniałego zwierzęcia. Posejdon mści się sprawiając, ze królowa Pasifae, małżonka Minosa, odczuwa szalona miłość do byka. Dedal buduje krowę z drewna, która pozwoli królowej obcować z bykiem. W ten sposób narodzi się Minotauros. Dla ukrycia potwornego księcia Dedal buduje Labirynt, rozległą budowlę o ciemnych i krętych korytarzach. Minos po wojnie z Atenami, każe miastu wysyłać corocznie siedmiu i siedem dziewcząt na żer dla Minotaura. Do jednej z grup młodych ofiar dołącza Tezeusz. Zakochana w nim Ariadna, córka Minosa, pomaga mu zabić potwora. Dedal doradza księżniczce, by dała Tezeuszowi kłębek nici, które będzie mógł rozwinąć schodząc do podziemi. W ten sposób ateński bohater – po dokonaniu dzieła, które na zawsze uwolni jego miasto od daniny – odnajdzie wyjście. Rozgniewany Minos więzi w labiryncie Dedala i jego syna, młodego Ikara. Nie mogąc się wydostać zwykłą drogą, Dedal planuje ucieczkę przez okno lub świetlik. Robi dla siebie i dla syna skrzydła sklejone woskiem. Uciekają. Ikar zbliża się do słońca, by podziwiać jego blask. Wosk topi się od żaru i pióra odpadają, chłopiec spada do morza i ginie. Dedal dociera do Sycylii.
Przestroga: nigdy nie próbować przedsięwzięć ponad nasze możliwości.

Mit o królu Midasie
Midas jest królem Frygii, synem wielkiej bogini-matki Kybele i króla Gordiasa. Sylen, otyły towarzysz Dionizosa, zostaje pojmany pijany w ogrodach Midasa. Król rozpoznaje go i traktuje z honorami. Dionizos chce to wynagrodzić Midasowi i obiecuje mu spełnić jego życzenie. Król prosi, by wszystko, czego dotknie, zmieniało się w złoto. Zostaje wysłuchany. Wszystko więc się zamienia w złoto: liche metale, także glina, kamienie, ale i jedzenie, które próbuje jeść Midas, ulega przemianie. Ta szczególna zdolność skazuje więc króla na śmierć z głodu i pragnienia. Midas błaga Dionizosa, by go oswobodził od zgubnego daru. Bóg każe mu wykapać się w rzece Paktolos. Midas traci cudowną właściwość. Od tego momentu wody rzeki są bogate w ziarenka złota.
Przestroga: chciwość bywa zgubna.

Mit o Pandorze
Prometeusz zrobił ludzi z gliny wypalanej w ogniu. Atena ożywiła ich, dała im siłę lwa, chytrość lisa, okrucieństwo tygrysa, dumę pawia, ale także tchórzostwo zająca. Wszyscy byli mężczyznami. Zeus uznaje, że są oni zuchwali jak ten, który ich zrobił, i postanawia ich ukarać.

Rozkazuje więc Hefajstosowi stworzenie przepięknej postaci kobiecej, którą Atena stroi w szaty. Zeus ożywia ją, a Hermes daje jej spryt. Trzy Charyty przyozdabiają ją naszyjnikami, Hory plotą dla niej wieńce. Jest pierwszą kobietą. Pandorą (‘tą, która otrzymała wszystkie dary’). Darem Zeusa jest naczynie zaopatrzone w precyzyjne instrukcje: nie może ono nigdy zostać otwarte. Hermes proponuje Pandorę jako żonę Prometeuszowi, ale ten – zwietrzywszy podstęp – odmawia. Kobieta zostaje zatem darowana jego bratu Epimeteuszowi. Mimo przestróg Prometeusz, by nie przyjmował darów od Zeusa, głupi Epimeteusz daje się oszukać i bierze kobietę. Ciekawska Pandora otwiera naczynie: wydobywają się z niego wszystkie nieszczęścia, które po ciuchu rozprzestrzeniają się po ziemi, nawiedzając śmiertelnych. Ostatnią, która wydobyła się z naczynia była jednak Elpis, Nadzieja, mająca wygląd zielonego ptaszka.
Przestroga: ciekawość prowadzi do zguby; nawet w najgorszym nieszczęściu zawsze istnieje nadzieja.

3. Historia i budowa teatru greckiego i tragedii antycznej.
Teatr w starożytnej Grecji był świętem i odbywał się tylko parę razy w roku. Nie było to tak jak obecnie tylko przedstawienie, ale także konkurs poetycki, przegląd tańców, popis muzyczno-wokalny, oraz odświętne miejsce spotkań całego miasta i zaproszonych gości. By pomieścić tak wiele osób najlepsze było naturalne zbocze wzgórza, u którego stóp płaska powierzchnia mogła pomieścić chór i aktorów. U stóp amfiteatru znajdowała się okrągła powierzchnia, zwana orchestrą, na której swobodnie poruszał się chór. Później poza orchestrą, naprzeciw środkowych miejsc widowni, zbudowano nieszerokie prostokątne podwyższenie, na którym pokazywali się artyści. To miejsce nazwano proskenion. W głębi znajdowała się fasada budynku z pięknymi kolumnami, o wyglądzie świątyni czy pałacu. Ten budynek to skene (tj. buda). Front jego miał zwykle troje drzwi, przez które aktorzy wchodzili i wychodzili. Przez otwory ta można też było wygodnie wtoczyć małą platformę dla pokazania zabitego za sceną tyrana. Ważne rolę w teatrze odgrywały maski. Maski pokazywały czy aktor odgrywał role kobiety czy mężczyzny, tragiczna czy komiczną, starego czy młodego, ale także wzmacniały głos aktora.
W tragedii greckiej obowiązywały trzy jedności: czasu, miejsca i akcji. Oznacza to, że akcja rozgrywała się w ciągu jednej doby, w jednym miejscu i była spójna tzn. miała jeden wątek. Inny od dzisiejszego był podział dramatu. Przedstawienie rozpoczynał aktor wygłaszając zapowiedź – prologos, ale właściwy początek dawał chór, wkraczając rytmicznie i za śpiewem na orchestrę – parados. Także chór, kończył przedstawienie, opuszczając orchestrę podobnym sposobem – exodos. Miedzy tymi granicznymi członami przedstawienia rozgrywano akcję sceniczną podzieloną na pojedyncze epizody – epesodia. Między epizodami występował chór strojący na orchestrze, wygłaszający stosowny tekst-komentarz – stasimon –pod nieobecność aktorów na scenie.

4. Sofokles „Antygona” – bohaterowie tragiczni (Antygona, Kreon)
Antygona to główna bohaterka tragedii Sofoklesa Antygona. Wątek utworu osnuty został na tebańskim micie rodzinnym. Antygona znalazła się w sytuacji tragicznej, rozdarta między własnymi działaniami a planami sił wyższych (Fatum, Przeznaczeniem, normami moralnymi, interesem społecznym), nie może właściwie dokonać wyboru, bo każde jej posunięcie doprowadzi do katastrofy. Starożytni wierzyli, że nad losem człowieka czuwają Mojry, które wyznaczają mu los.
Kreon, w mitologii greckiej, władca Teb, brat Jokasty, matki i żony Edypa, władzę w Tebach sprawował po upadku Edypa. Następstwem surowych zarządzeń Kreona (zakaz pochówku jednego z braci Antygony, walczącego przeciw Tebom) była śmierć Antygony, jej narzeczonego, a syna Kreona, Hajmona, i żony Kreona, Eurydyki.

5. Cechy gatunkowe (3 jedności)
Tragedia, utwór dramatyczny, w którym występuje silnie zarysowany konflikt między dążeniami bohatera a wartościami i mocami wyższymi, jakim musi się on przeciwstawić, co prowadzi do nieuniknionej katastrofy. Gatunek powstał w starożytnej Grecji z obrzędów religijnych, a jego klasyczną formę ukształtowali: Ajschylos, Sofokles i Eurypides.
Trzy jedności:
- czasu (24 godziny)
- miejsca (jedno miejsce)
- akcji (akcja jedno wątkowa)

6. Homer „Iliada” – najstarszy gatunek epicki, fragmenty
„Iliada” jak każda epopeja (epos) zaczyna się od inwokacji. Inwokacja to rozbudowany apostrof. Autor zwraca się w niej do muzy z prośba o natchnienie, zapowiedź tematu: gniew Achillesa i jego skutki. Epos opowiada o przełomowym zdarzeniu w życiu narodu. Skutkiem zdarzeń opowiedzianych w „Iliadzie” jest upadek Troi. Najważniejsi bohaterowie: Achilles, Agamemnon, Hektor, Tiran, Zeus i Apollo. Bogowie wpływają na losy bohaterów.

PIEŚŃ 18. TARCZA ACHILLESA
Opis jest bardzo dokładny i szczegółowy, dużo w nim epitetów, np. „hartowna miedź”; dzięki nim opis jest plastyczny, obraz jest żywy i dynamiczny, wiele czasowników, sceny w ruchu – korowód taneczny, zaznaczone barwy, kunszt i niezwykła misterność tarczy, świetlisty, iskrzy się, srebrzy, lśniące, przejrzyste, złociste, tarcza jest bogata, kunsztowna.

PIEŚŃ 22. POJEDYNEK
Narrator wszechwiedzący, obiektywny, obserwuje z boku, zachowuje dystans, kryje się za światem przedstawionym, narrator opowiada w trzeciej osobie. Porównanie, które określamy jako homeryckie, czyli rozbudowane, obraz ze świata natury.

CECHY EPOSU (HOMERYCKIEGO):
- przełomowe wydarzenie w historii narodu (temat) ® wojna trojańska, zagłada narodu;
- porównanie homeryckie ® rozbudowana jedna część, najczęściej zawierająca obraz natury
- epitet stały ® powtarzający się
- bohaterowie: bogowie, herosi, ludzie ® wydarzenie dzieją się na dwóch płaszczyznach: boskiej i ludzkiej
- narrator obiektywny i w trzeciej osobie
- charakter podniosły

7. Kontynuacje i nawiązania do sztuki antycznej w literaturze i sztuce różnych epok
epoką, która najbardziej nawiązywała do antyku był renesans, czyli odrodzenie, rozumiane jako odrodzenie się sztuki i myśli antycznej. Kolejną epoką nawiązującą do antyku było oświecenie oraz pozytywizm. Można przytoczyć choćby taki utwory jak wiersz Marii JASNORZEWSKIEJ – PAWLIKOWSKIEJ „Nike” czy Stanisława GROCHOWIAKA „Ikar”. Obraz Luigo SABATALLIEGO „Zebranie bogów” (plafon z Sali Iliady w Palazzo Pitti we Florencji, 1820), obraz Rembrandta „Ganimedes” (1635), rzeźba Antonio CANOVY „Pocałunek Psyche i Erosa” (1793), rzeźba Giuseppe MAZZUOLIEGO „Adonis atakowany przez dzika” (1709).

8. Wyjaśnij źródła i sens wyrażeń zaczerpniętych z mitów
Syzyfowa praca - bezcelowa, ciężka praca, niemająca końca; bezowocny trud.
Postawa prometejska - postawa nacechowana poświęceniem się jednostki dla dobra ogółu, dla idei; postawa nacechowana poświęceniem się jednostki dla dobra ogółu, dla idei.
Marsowa mina – zła, chmurna mina, zaciekła
Paniczny strach – bardzo się czegoś bać
Puszka Pandory - źródło nieszczęść, zła, kłopotów
Pięta Achillesowa - to, co jest czyjąś wadą, niedoskonałością lub co stwarza komuś problemy; słaba strona