"Potop" jako powieść historyczna
Tradycje powieści sięgają już Homera. Jednak twórcą, który upowszechnił ten gatunek był Walter Scott, twórca romansu historycznego. Dla romantyków historia była przedakcją utworu. Scott wprowadził historię do utworu w ten sposób, że wydarzenia z przeszłości stanowiły pretekst do zajścia pewnych wypadków, w których uczestniczył bohater. Jednak wydarzenia historyczne były tu tylko tłem, autor nie przejmował się zbytnio zgodnością opisywanych wypadków z faktami. Pierwszoplanową oś stanowiła intryga miłosna głównego bohatera. Powieść taką cechowały: szybka, dynamiczna akcja, porwania, tajemnice, nocna, mroczna sceneria, wróżby, przeczucia. Historia włączona była w obręb fabuły, nie zaś odwrotnie. Jednakże romantyzm przyniósł jeszcze jedną, dokumentarną koncepcję powieści historycznej. Jej twórcą i głównym realizatorem był Józef Ignacy Kraszewski. Powieść ta, a właściwie proces jej tworzenia charakteryzował się długimi i żmudnymi badaniami historycznymi. Dokument i prawda historyczna zajmowały tu pierwsze miejsca, pierwiastek historyczny został ograniczony.
Sienkiewicz zaprezentował połączenie szybkiej, pełnej intryg i zawierającej wątek romansowy powieści walterscottowskiej z typem dokumentarnej powieści Kraszewskiego. Sienkiewicz tak konstruował swe powieści, by na pierwszym planie znajdowała się prywatna intryga postaci, by miały swoje miejsce miłość, porwania, ucieczki, pojedynki. Z drugiej jednak strony każdą powieść poprzedzał żmudnymi badaniami dokumentów historycznych, by zachować dokładne realia i prawdopodobieństwo historyczne fabuły. Stworzył rodzaj "historycznej powieści przygody".
Jakimi więc cechami charakteryzuje się "Potop"?
Przede wszystkim obecnością anonimowego, ukrytego lecz wszystkowiedzącego narratora, występującego w trzech odmianach:
- świadka i obserwatora wydarzeń, często ich uczestnika; opowiada on o zdarzeniach lub przedstawia bohaterów;
- kronikarza, przekazującego wiedzę o kraju i ludziach XVII wieku zgodnie z powszechną opinią;
- historyka, wnoszącego współczesną autorowi wiedzę o minionych czasach (rzadko jednak dochodzi on do głosu).
Kolejną ważną cechą "Potopu" jest mistrzowska archaizacja języka. Ujawnia się ona głównie w dialogach, ale także, choć mniej wyraźnie, dostrzegalna jest w narracji i opisach. To właśnie styl i język stanowią jedną z największych wartości utworu. Są one proste i klarowne, a jednocześnie pełne plastyczności. Nie na darmo określa się Sienkiewicza mianem "czarodzieja słowa". Język, ekspresywny i emocjonalny, często łączący tragizm i komizm został celowo estetyzowany i wyróżniony (w odróżnieniu od "niezauważalnego" języka w "Lalce"). Przez to utwór zyskał wiele podobieństwa do dawnych utworów Homera - eposów.
Dzięki mistrzowskiemu językowi Sienkiewicza wiele realizmu i dramatyczności zyskały także opisy scen batalistycznych.
W swych powieściach Sienkiewicz przestrzega pewnego schematu kompozycyjnego. Podobnie jest w "Potopie": na tło wydarzeń historycznych rzucony został wątek miłosny. Ponieważ jednak u Sienkiewicza historia znajduje się na pierwszym planie, zmuszony on został do przestrzegania pewnych reguł kompozycyjnych. Początkowo zapowiadany jest nadchodzący konflikt, później nadchodzi szereg klęsk, by ostatecznie wszystko zakończyło się wielką victorią.
Zasadniczy składnik historycznej kompozycji "Potopu" stanowią "przygoda wojenna" oraz sceny oparte na faktach (np. zdrada kiejdańska Radziwiłła, obrona Jasnej Góry czy decyzja Jana Kazimierza o powrocie do kraju), a więc fakty rzeczywiste.
Bardzo ważne dla Sienkiewicza były sylwetki bohaterów. Autor dbał o realizm sytuacji, w jakiej znajdowali się bohaterowie, unikał fantastycznego, pozbawionego uzasadnienia przyczynowego, konstruowania ich losów. W rezultacie bohaterowie "Potopu" łączą w sobie cechy uczestnika awanturniczego romansu z typowymi cechami reprezentanta sarmackiej epoki. Bohaterowie to ludzie nieskomplikowani, ukazani najczęściej w kilkuzdaniowej charakterystyce. Znacznie częściej jednak ukazani są w akcji, stąd też dynamiczność nie tylko samej akcji, ale także postaci. Bohaterowie, wyraziści i silnie zindywidualizowani, łączą w sobie cechy uniwersalne i narodowe (jak np. Zagłoba - typowy sarmata).