Streszczenie ogólne Wieś na Litwie kowieńskiej, koniec pierwszej wojny światowej. Kontrapunktem akcji są obrazy Nowego Jorku i recytacje wierszy Czesława Miłosza. Leśnik Baltazar, który zabił kiedyś żołnierza rosyjskiego, nękany jest wyrzutami sumienia. Pojawia się przed nim widmo diabła. W szlacheckim dworze Surkontów przebywa wychowywany przez dziadków mały wnuk Tomaszek. Stary Surkont opowiada mu powikłaną historię rodziny. Są Litwinami spokrewnionymi z Polakami i Niemcami. Z wizytą przyjeżdża ciotka Helena. Jeździ na spacery z polskim szlachcicem Romualdem Bukowskim i nawiązuje z nim romans. Baltazar chcąc odzyskać spokój odwiedza czarownika Masiulisa. Starzec nie potrafi jednak uwolnić go od poczucia winy. Leśnik udaje się więc do rabina. Uzyskuje odpowiedź, że sam zgotował sobie swój los. Piękna Magdalena, gospodyni księdza, popełnia samobójstwo z miłości do niego. Po śmierci zaczyna straszyć we wsi jako zmora. Chłopi odkopują jej ciało, odcinają głowę i przebijają serce osinowym kołkiem. W Romualdzie kocha się Litwinka Barbara. Zazdrosna o Helenę, prosi Masiulisa, aby pomógł jej cudownymi ziołami pozyskać miłość ukochanego. Stara Surkontowa, babka Tomaszka, umiera. Po śmierci staje się znów młoda i na wzgórzach spotyka widmo Magdaleny. Barbarce udaje się wreszcie zdobyć Romualda. Zostaje jego kochanką. Nękana zazdrością bije Bukowskiego po twarzy i wyrzuca mu zdradę. Urażony w swej męskiej godności Romuald wymierza jej karę chłosty. W odwecie Barbarka brutalnie wypędza przyjeżdżającą w odwiedziny Helenę. Bukowski postanawia ożenić się z Barbarką. Udręczony strachem Baltazar podpala swoje domostwo. Sam jednak nie ma odwagi zginąć w płomieniach. Wybiega i w obłędzie zabija jednego z chłopów. Pogoń dosięga go w lesie. Ginie. Przyjeżdża matka Tomaszka. Zamierza go wywieźć z Litwy do Polski, która właśnie odzyskała niepodległość. Pełny symbolicznych obrazów film, przypominający marzenie senne o powrocie do utraconej krainy dzieciństwa. Świat oglądany oczami chłopca, chwilami sielankowy, a czasem okrutny, przetworzony przez dziecięcą wyobraźnię - Informacje o książce Książka wydana po raz pierwszy w Paryżu w 1955 przez Instytut Literacki. Jest to powieść, ale pełna charakterystycznego dla Miłosza żywiołu eseistycznego, w którym własne wspomnienia splatają się z perspektywą historyczną. Dolina Issy jest mitycznym domem poety, krainą, do której często powraca. Wśród autentycznych realiów zarysowany zostaje świat Miłoszowego dzieciństwa. Wyraźne wątki autobiogra-ficzne kierują ku rzeczywistym zdarzeniom, miejscom i postaciom, a jednak nie można się oprzeć wrażeniu jakiejś baśniowości i nierealności opisanych miejsc. Wiele paraleli łączy Dolinę Issy z poematem Świat, który jest niejako poetycką wariacją tego samego tematu. - Wyjaśnienie tytułu Tytułowa dolina Issy to miejsce, gdzie rozgrywa się większość akcji powieści. Znajduje się ona gdzieś na Litwie. - Problematyka Miłosz, pochodzący z Litwy, chciał oddać klimat i rzeczywistość Litwy z okresu międzywojennego (lata 20 XX wieku). Ukazane są tu silne napięcia pomiędzy Polakami i Litwinami. Polacy to szlachta, Litwini to chłopi. Może tak to ukazywała cenzura (rok wydania w Polsce to 1981 roku). Miłosz oddaje klimat Litwy, tak jak go zapamiętał. Kraj, a raczej jego niewielki kawałek urzeka swoim pięknem; zachwycił także mnie. Jest to jakby powrót do lat dziecinnych. Miłosz opisuje to tak, że nawet ja zatęskniłem do tego miejsca, które już przecież nie istnieje. Przypomniało mi się częściowo moje dzieciństwo. Było cudownie. - Treść Treścią utworu jest dzieciństwo Tomasza; odkąd ma 7-8 lat, aż do 13-14 lat. Utwór kończy się wyjazdem Tomasza do Polski, do której wiezie go matka. Polska jest tylko wspomniana, brak w niej "szklanych domów" Żeromskiego, brak nadziei u Miłosza na lepsze. Co ciekawe, w utworze wielokrotnie wspomniane są diabły, diabełki itp. Miały one ukształtować częściowo duszę chłopca. Powiedziane jest też, że wszyscy w dolinie Issy rodzą się trochę zwariowani (a więc i Tomasz). Oto chodzi.
