Frazeologia mitologiczna żywa do dziś. Omów zagadnienie na wybranych przykładach.

Teza: Mitologia stanowi niewyczerpane źródło wiedzy o człowieku i języku, jakim się posługuje.

I. Plan prezentacji
1. Wstęp:
a). Definicja pojęcia związek frazeologiczny i fraza.
b). Typy związków frazeologocznych.
2. Rozwinięcie:
a). Wpływ wyrażeń językowych wywodzących się z mitologii na kształtowanie języka polskiego.
b). Ogólna charakterystyka mitologii greckiej.
c). Prezentacja wybranych związków frazeologicznych i ich charakterystyka.
3. Podsumowanie:
a). Wpływ mitologii na język współczesny.
b). Uniwersalna wymowa i wartość mitologii.

II. Literatura podmiotu
1. Jan Parandowski, Mitologia,wyd. Iskry, Warszawa 1984.


III. Literatura przedmiotu
1. Barwy epok. Kultura i literatura.Witold Bobiński, Anna Janus ? Sitarz, Bogusław Kołcz, wyd. WSiP, Warszawa 2002, s. 44-52;
2. Michał Hanczakowski, Tablice. Epoki literackie, wyd. ParkEdukacja, Bielsko ? Biała 2007, s. 24-31;
3. Praktyczny słownik frazeologiczny, red. Iwona Puchalska, wyd. Zielona Sowa, Kraków 2004, s. 5 ? 12.
Język służy do przedstawiania przedmiotów, czynności czy abstrakcyjnych pojęć za pomocą znaków. Zbiór znaków w języku jest otwarty i - jakkolwiek można powiedzieć, że pewna liczba znaków jest częścią języka - sam język jest bardziej systemem tworzenia znaków niż systemem znaków. Chciałabym na początku dokonać charakterystyki zjawiska zaznaczonego w temacie i określić, jakie znaczenie w kształtowaniu języków posiada mitologia. Mitologia bowiem, to zbiór mitów, czyli opowieści Greków (potem także Rzymian) wyrażających wierzenia tej społeczności, wyjaśniających powstanie świata (mity kosmogoniczne), opowiadające o bogach (mity teogoniczne), o człowieku (antropogeniczne) i opisujących dzieje rodów (mity genealogiczne).
Związek frazeologiczny, frazeologizm - to stały, utarty, utrwalony w społecznym użyciu zwrot, który jest połączeniem dwóch lub więcej wyrazów, a którego znaczenie nie daje się sprowadzić się do sumy znaczeń składników. Prawie wszystkie utrwalone zestawienia wyrazów należą do frazeologii, jednakże niektóre z nich znajdują się na jej pograniczu frazeologii, jak na przykład: terminy, np. kwas siarkowy, rzeczowniki wielowyrazowe, typu samochód osobowy, czy publicystyczne połączenia, typu władza państwowa. Do związków frazeologicznych zaliczane mogą być także przysłowia, porzekadła, sentencje i maksymy. Związki frazeologiczne dzielimy według dwóch kryteriów:
1. Ze względu na charakter gramatyczny lub ze względu na rodzaj zespolenia. Stąd też wyróżniamy:
? wyrażenie, gdzie frazeologizm tworzy rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, czy rzadziej przysłówek, np. czerwony kur, słomiany zapał, ziarno niezgody;
2. zwrot, gdzie frazeologizm tworzy czasownik lub imiesłów przysłówkowy, np. dać drapaka, zgubić wątek, strzelić gafę;
3. frazę, gdzie frazeologizm jest zdaniem lub równoważnikiem zdania, przy czym elementy pozostają ze sobą silnie zespolone znaczeniowo, np. kij ma dwa końce, Szewc bez butów chodzi, Zły to ptak, co własne gniazdo kala, Co ma wisieć, nie utonie.
4. Frazeologizmy mogą być:
? luźne, czyli taki, na którego znaczenie składają się znaczenia każdego z członów składowych, np. lot Ikara, lot ptaka, lot nad lasem;
5. stałe (tu: idiomy) - połączenia, których znaczenie tworzy całość i nie możemy dokonać w nich żadnej zmiany, ani w kolejności, ani w zasobie członów składniowych, np. zjeść z kimś beczkę soli;
6. łączliwe - wyrażenie przyimkowe do syta łączy się przede wszystkim z czasownikiem najeść się, całość znaczy zaspokoić głód. Inne przykłady: stary kawaler, stara panna.

Związki frazeologiczne mogą pochodzić z:
? Biblii np. oko za oko, ząb za ząb;
? mitologii np. pyrrusowe zwycięstwo;
? literatury np. jeśli nie chcesz mojej zguby, krokodyla daj mi luby;
? historii np. pójść do Canossy (z przeprosinami), czy umywać ręce;
? obyczajów np. podać czarną polewkę;
? zwyczajów danej grupy zawodowej (wezwać kogoś na dywanik, zielone światło);
? wyrażeń gwarowych, czy slangowych np. poczta pantoflowa;
? języka potocznego np. puścić kogoś z torbami;
? reklam (świadomie upowszechniane przez producenta, np. cukier krzepi, świstak zawija sreberka);
? dzieł filmowych.
Powyżej podana definicja pojęcia związek frazeologiczny odwołuje nas do przekonania, że źródłem wielu takich utartych połączeń wyrazowych jest mitologia. Mity miały niemały wpływ na literaturę staropolską, gdyż nie można jej do końca zrozumieć bez znajomości mitów. Ich funkcje były w różnych okresach literackich zmienne: szczególnie ważną rolę odgrywały mity w epoce renesansu w XVI w. (np. ?Odprawa posłów greckich?) i w wieku XVIII, kiedy to odżyły normy estetyczne antyku. Szczególnie kontynuowane były motywy zawarte w mitologii we epokach następnych.
Dziś mity nie mają tak dużego znaczenia jak w starożytności. W dzisiejszych czasach opowieści o bohaterach i bogach traktujemy jako ciekawostki czy opowieści przygodowe. Mity mają jednak charakter symboliczny i niosą uniwersalne treści. Mit bowiem to opowieść narracyjna wyjaśniająca w postaci alegorycznej lub symbolicznej zjawiska natury lub życia ludzkiego, zgodnie z wierzeniami w dawnych religiach. Bohaterami mitów są postacie obdarzone nadprzyrodzonymi cechami. Współcześnie pojęcie to można rozumieć dwojako:
? jako archaiczną opowieść narracyjną wyrażającą i organizującą wierzenia danej społeczności,
? jako wypowiedź mającą na celu modelowanie wzorców osobowych i wzorów zachowań, apelującą nie do opartej na faktach wiedzy, ale do emocji, uprzedzeń i przesądów.
Ponadczasowa wartość mitów polega na tym, że są one synonimami ludzkich zachowań, stosunku ludzi do bogów i bogów do ludzi, wyjaśniają prawa rządzące światem i przyrodą, uczą pokory, wiary i miłości. W mitach utrwalone są archetypy (np. matka bolejąca - Niobe) - pierwsze wzory ludzkich postaw i zachowań, tkwiące w świadomości zbiorowej każdej społeczności. Z mitów wywodzą się stałe obrazy i motywy literackie (np. Arkadia, "złoty wiek"). Jest to topos, a ich zbiór to topika. Za chronologicznie pierwszy utwór, w którym znaleźć można uporządkowany i ujmujący w całość system wierzeń o powstaniu świata, bogach i herosach uchodzi "Teogonia" Hezjoda. Narodziny świata (kosmogonia) - z Chaosu (otchłani, bezkształtnej masy, mieszaniny powietrza, ziemi, wody i ognia) powstał Dzień, a wraz z nim Jasność i Radość. Z niego też wyłoniła się Gaja (Ziemia) w otoczeniu Eteru, Uranos (Niebo), Tartaros (Podziemie) - będące jednocześnie i żywiołami, i istotami boskimi oraz Eros, przyczyna sprawcza wszelkiego rozwoju i rozmnażania.
Mity nie tylko obrazowo wyjaśniały, jak powstał świat i człowiek, ale i organizowały wyobrażenie o otaczającej rzeczywistości, pozwalały interpretować rzeczywistość przyrodniczą i społeczną, między innymi przez kreowanie ich przyczynowości.
być między Scyllą i Charybdą - konieczność dokonania wyboru gdy każdy jest zły, być atakowanym z obydwu stron (wg mitologii greckiej Scylla i Charybda to dwa potwory czyhające na okręty po obu stronach Cieśniny Messeńskiej. Patrz przygody Odysa wracającego do Itaki)
dojść po nitce do kłębka - wyjaśnić jakąś trudną sprawę stopniowo, przez poznanie kolejnych faktów (wg mitologii, Ariadna, królewna kreteńska wręczyła Tezeuszowi kłębek nici , dzięki któremu zaznaczył drogę w labiryncie i znalazł z niego wyjście)
gałązka oliwna - znak, symbol pojednania, świadectwo dobrej woli (w starożytnej Grecji gałązka drzewa oliwnego była symbolem oczyszczenia i pokoju, wieniec z nich upleciony był znakiem zwycięstwa)
kamień milowy - duży postęp w jakiejś sprawie, znaczące dokonanie w ramach jakiegoś projektu (kamieniami milowymi nazywano w starożytnym Rzymie przydrożne kamienne słupki oznaczające odległość od miasta. W Italii podawały odległość od Rzymu)

koń trojański - ukryte niebezpieczeństwo, o kimś lub o czymś podstępnie wprowadzonym do środowiska, w którym działa na jego szkodę (W Iliadzie pozostawiony przez Greków drewniany koń z ukrytymi we wnętrzu wojownikami, wprowadzony do Troi stał się powodem jej klęski)
kości zostały rzucone - podjęto nieodwołalną decyzję (to dokładne tłumaczenie zdania alea lacta est, wypowiedzianego przez Cezara przekraczającego Rubikon patrz>> przekroczyć Rubikon. Kości, o których mowa, to znana w starożytności gra sześciennymi kostkami)
mieć w żyłach błękitną krew - być arystokratą, pochodzić z arystokratycznego rodu(wg mitologii greckiej błękitna krew - ichor - to eteryczna ciecz płynąca w żyłach bogów)
nić Ariadny - patrz>> dojść po nitce do kłębka
palma pierwszeństwa - najwyższa nagroda, pierwsze miejsce. (Podczas olimpiad w starożytnej Grecji, zwycięzca otrzymywał w nagrodę gałązkę palmową)
pięta Achillesa - słaba strona (wg mitologii Achilles, główny bohater Iliady Homera, był synem Tetydy. Zginął ugodzony strzałą w piętę, za którą go trzymała matka, zanurzając w wodach Styksu, by uodpornić go na ciosy)
przekroczyć Rubikon - przekroczyć granicę czegoś, zrobić stanowczy krok, powziąć nieodwołalną decyzję (Rubikon - rzeka w Italii. Cezar przekroczył ją w 49 roku p.n.e. wbrew rozkazom Senatu, rozpoczynając wojnę domową)
puszka Pandory - nierozpoznane niebezpieczeństwo, pułapka, źródło kłopotów i nieszczęść (wg mitologii greckiej Zeus, by zemścić się na Prometeuszu, ulepił kobietę, Pandorę, wyposażoną w wiele zalet i wdzięków i dał jej jako posag zamkniętą puszkę. Prometeusz nie przyjął Pandory, gdy pojawiła się u niego. Ożenił się z nią jego brat Epimeteusz. Wbrew przestrogom Prometeusza, Pandora otworzyła posagową puszkę i wtedy wyfrunęły z niej wszystkie nieszczęąścia i choroby, jakie trapią ludzkość. Na dnie puszki została tylko Nadzieja, bo przerażona Pandora zatrzasnęła przed nią wieko)
pyrrusowe zwycięstwo - zwycięstwo okupione zbyt wielkimi stratami, nieopłacalne(Pyrrus, król Epiru, krainy na Bałkanach, wygrał w bitwę pod Auskulum w 279 r. p.n.e. poniósł jednak w niej tak ogromne straty w ludziach, że miał wtedy powiedzieć: Jeszcze jedno takie zwycięstwo, a będziemy straceni)
rozciąć węzeł gordyjski - rozstrzygnąć zawiłą sprawę w radykalny, śmiały sposób (Aleksander Wielki, po ujarzmieniu Frygii i zajęciu miasta Gordion, mieczem rozciął węzeł, którego rozwiązanie miało mu zagwarantować panowanie nad światem)
róg obfitości - pojawiać się w obfitości, występować w wielkiej liczbie (w mitologii ułamany róg kozy Amaltei, karmicielki Zeusa, stale napełniający się płodami ziemi, atrybut Plutosa i Dionizosa jako patronów płodności ziemi)
stajnia Augiasza - bałagan, nagromadzone zaniedbania, których usunięcie wymaga ogromnego wysiłku (Posprzątanie stajni Augiasza było jedną z dwunastu prac Herkulesa, jakie musiał wykonać, żeby odpokutować za przypadkowe zabójstwo żony i dzieci. Stajnia Augiasza była tak zanieczyszczona odchodami bydła, że jej uprzątnięcie wydawało się niemożliwe. Herakles wykopał kanał, którym skierował wodę z pobliskiej rzeki i wypłukał nieczystości w kilka godzin)

syzyfowa praca - praca ciężka i bezcelowa, nie dająca żadnych wyników (w mitologii Syzyf, król Koryntu, za swe liczne niegodziwości wypełniał karę polegającą na wtaczaniu na szczyt góry wielkiego głazu, który przed końcem drogi wymykał się z rąk i staczał z powrotem do podnóża góry).
Mity powstały, ponieważ tłumaczą to co niewytłumaczalne (powstanie świata, pór roku, ludzi). Zostały spisane aby można je było przekazywać dalszym pokoleniom. Mit jest to wypowiedź, zazwyczaj narracyjna oparta na wierzeniach ludzi antycznych. Posiada fabułę. Przekazuje uniwersalne prawdy. Mity to dawne baśnie i opowieści o bóstwach oraz półlegendarnych bohaterach (herosach), a także o życiu i wierzeniach starożytnych Greków i Rzymian. Mity były efektem literackiego ujęcia podstawowych przeświadczeń i odczuć ludzkich.