Biblia i antyk jako dwa filary kultury europejskiej. Czy wspierają one przez wieki również kulturę polską?

Biblia oraz kultura antyczna (w tym mitologia) to korzenie kultury europejskiej, w tym i polskiej. To one na przestrzeni wieków ukształtowały naszą świadomość, światopogląd, system wartości. W wielu elementach naszego otoczenia nie dostrzegamy już ich starożytnego pochodzenia. „Wtopiły” się one nierozerwalnie w naszą kulturę. Przykładem mogą tu być kościoły, sztuka sakralna, tradycje sportowe, olimpiady, a także zwroty, wyrażenia funkcjonujące w naszym języku. Podobnie jest z literaturą, praktycznie w każdym utworze można się dopatrzyć wpływu Biblii oraz mitologii. Kulturę antyczną oraz biblie uznajemy, więc za główne filary kultury europejskiej. Kulturze greckiej zawdzięczamy, bowiem powstanie i rozwój gatunków literackich, główne myśli filozoficzne oraz klasyczne kanony piękna. Tak, więc byli oni „protoplastami” światowej literatury, których dzieła były godne do naśladowania. Wątki i motywy pochodzące z dzieł tej epoki funkcjonują w literaturze polskiej i światowej aż do czasów nam współczesnych. Również literatura Polska czerpie wiele motywów z tej epoki.

Pierwszą epoką, która korzysta z doświadczeń biblii i antyku jest średniowiecze.. Charakterystycznym średniowiecznym motywem było również cierpienia matki pod krzyżem katowanego syna, np. w „Lamencie świętokrzyskim”. Utwór ten reprezentuje gatunek wypowiedzi lamentacyjnej zaczerpniętej z bliblijnej Lamentacji Jeremiasza.W tym dziele uwydatniona została boleść i współcierpienie matki. Jest to nawiązanie do ukrzyżowania Chrystusa, opisanego w Ewangelii. Kolejnym utworem nawiązującym do tej epoki jest „Bogurodzica”. Pojawiają się w nim postacie biblijne:Matka Boska, Jezus Chrystus i Jan Chrzciciel. Dzieło pt. ” Legenda o Świętym Aleksym „ nawiązuje natomiast do żywota świętych opisanych w Dziejach Apostolskich Nowego testamentu.

Szczególną epoką w nawiązaniu do tematu jest renesans, zwanym również odrodzeniem. W tej epoce szczególnie widoczne były wpływy kultury antycznej oraz biblii. Stąd renesans uważany jest za odrodzenie kultury antycznej. Twórcą, który zdecydowanie najczęściej nawiązuje do antyku jest Jan Kochanowski. Większość jego utworów, prócz tego, iż gatunkowo należy do tych, uprawianych w antyku, zawiera liczne motywy, należące do tej epoki. Utworem, szeroko czerpiącym z antycznej tradycji jest "Odprawa posłów greckich". To nie tylko nawiązanie do starożytności poprzez zaczerpnięcie motywów i haseł, lecz także poprzez zachowanie reguł, typowych dla antycznej tragedii. Także we fraszkach dostrzec można nawiązania do kultury ubiegłych wieków. Zasadniczym, powtarzającym się motywem we fraszkach refleksyjnych jest postawa epikurejska. Doskonałym przykładem może być utwór "Do gór i lasów", w którym poeta stwierdza "A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci.". Prócz nawiązań do haseł poeta sięga także do mitologicznych postaci. I tak w jego utworach przewijają się Orfeusz ("Na lipę"), Sybille i Proteus ("Do gór i lasów"), Eros ("O miłości") a także Muzy ("Ku Muzom"). Poeta sięga także do antycznej koncepcji losu ludzkiego, przedstawianego w postaci jednego z rzymskich bóstw, boginki Fortuny.

Równie wiele odwołań znaleźć można w "Pieśniach" Kochanowskiego. Również tu przewijają się antyczni bogowie: Fortuna (Pieśń IX "Chcemy sobie być radzi?”), Pogoda (Pieśń XXIII), Mars (Pieśń V "O spustoszeniu Podola") i faunowie (Pieśń świętojańska o Sobótce). Ponadto pojawiają się także postacie antyczne, czego przykładami mogą być Ikar i muzy (Pieśń XXIV "Niezwykłym i nie leda piórem obdarzony") oraz miejsca znane z Mitologii - Styks (Pieśń XXIV). Prócz sięgania do starożytnego epikureizmu, sięga także Kochanowski do horacjańskiego motywu "Exegi monumentum" i "Non omnis moriar". Dla Kochanowskiego wartością taką wydaje się być umiar we wszystkim, czego człowiek się podejmuje. Prócz sięgania do motywów i postaci antycznych, poeta nawiązuje do tej epoki niemalże bezpośrednio - poprzez swą próbę tłumaczenia Pieśni Horacego.W Pieśni II poeta nawiązuje do słynnych filozofów starożytnych, takich jak Platon, Sokrates czy Epikur. Tak jak oni, podejmuje on problem szczęścia. Odniesienia do antyku dostrzec można także w "Trenach". I tu znaleźć można odwołania do postaci starożytnych myślicieli, takich jak Heraklit czy Symonides. I także tutaj dostrzec można postacie wywodzące się z mitologii, m.in. Persefonę i Charona. W "Trenach" odnajdujemy motyw wysp szczęśliwych, zaczerpnięty z tradycji antycznej.

W epoce baroku nawiązania do biblii można znaleźć w twórczości Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego. Ten poeta uważany jest za prekursora baroku polskiego szczególnie upodobał sobie w swojej twórczości motywy biblijne. Tak, więc w sonecie IV „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” szczególne miejsce ma postać Boga. To u niego człowiek szuka ucieczki, choć w tym sonecie nie jest on nazywany po imieniu. Stwierdza on, że Bóg zapewnia nie tylko zbawienie, ale również poczucie bezpieczeństwa.Również w twórczości Daniela Naborowskiego można znaleźć odniesienie do antyku. Jego wiersze
Pt. „Marność” i „Krótkość Żywota” Nawiązuje, bowiem do Biblijnego motywu marności z Księgi Koheleta.
W następnej epoce-oświeceniu nie ma tak wiele nawiązań do Biblii i antyku. Jednakże jednym z nawiązań do owej epoki są „Bajki” Ignacego Krasickiego,nawiązujących w swojej formie do „Bajek” Ezopa. Innym nawiązaniem do Biblii jest twórczość Franciszka Karpińskiego. Jego dzieła jak „Pieśń wieczorna”;”Pieśń poranna” czy kolęda pt. ”Bóg się rodzi” są pieśniami pochwalnymi zwróconymi do Boga.

W epoce romantyzmu istniała tendencja do, w której to chętnie powracano do biblijnych korzeni. Szczególnie Adam Mickiewicz w,,Dziadach” przywołuje tematy biblijne, takie jak: problem winy i kary, piekła i nieba, aniołów i diabłów. W,,Wielkiej Improwizacji” (,,Dziady”cz.IV) Konrad nie mogąc pojąć niesprawiedliwości Boskich wyroków wobec Polski kieruje gorące słowa do Boga, w których domaga się rządu dusz, by móc wyzwolić i zbawić swój naród, który znajduje się pod zaborami. W szaleńczym uniesieniu Konrad bliski jest bluźnierstwu - milczenie Boga potęguje jego gniew - grozi Bogu i prawie nazywa go carem..., Lecz to słowo dopowiada diabeł. Oskarża Boga, że nie jest Miłością, ale tylko Mądrością(bunt w literaturze skierowany przeciwko Bogu). Cała improwizacja to pojedynek z Bogiem. Świat przedstawiony przez poetę to dżungla, w której silniejsze narody wyniszczają słabsze. Nic wiec dziwnego, że nie może go zaaprobować główny bohater – Konrad, który walczy o wyzwolenie ojczyzny. Bóg nie odpowiedział dumnemu Konradowi, lecz odpowiedział skromnemu duchownemu, który nazywa siebie prochem - księdzu Piotrowi. Przeżywa on,,Widzenie” - jest to mistyczne uniesienie, w efekcie, którego dane jest księdzu ujrzeć dzieje Polski i jej przyszłość. Ksiądz widzi historię Polski ułożoną na wzór dziejów Jezusa - Polska Chrystusem narodów. Wymowa dramatu Zygmunta Krasińskiego,,Nie-boska komedia” jest taka, że świat rozwija się przez przelew krwi i niszczenie starych form - dlatego też ludzie wszczynają rewolucję - lecz bez oparcia w Bogu nie może narodzić się postęp, najwyżej zło i kara. Stąd w zakończeniu,,Nie-boskiej komedii” o ostatecznym wyniku walki decyduje interwencja Boska.
Pozytywizm jest natomiast epoką, w której nie istnieje tak wiele nawiązań do antyku i Biblii gdyż ówcześni autorzy rezygnują całkowicie z metafizycznego pojmowania świata na rzecz wiedzy zdobywanej przez naukę. Główne prądy artystyczne skupiały się na wiernym oddawaniu rzeczywistości – realizm, lub nad badaniem zjawisk świata współczesnego i zasad ich działania – naturalizm. Jednak dzieło Henryka Sienkiewicza pt. „Quo Vadis”,mimo że zgodna z ówczesną sztuką pisania, nawiązuje do Biblii, bo właśnie w tych czasach dzieje się akcja powieści. Odwołanie do Biblii odnaleźć można również w wierszu Marii Konopnickiej Pt.,,Rota”. Jest ona jednym z nielicznych twórców tego okresu, którzy przypominają przywiązanie Polaków do wiary, do Boga-każda strofa kończy się słowami:,,Tak nam dopomóż Bóg!”. Również w powieści Bolesława Prusa. Pt. „Powracająca fala” istnieje nawiązanie bo Biblii-bohater tego utworu – przedsiębiorca Adler i jego stosunków z synem od razu przynosi na myśl przypowieść „O synu marnotrawnym” z Ewangelii św. Łukasza.

Młoda Polska niejako cyklicznie, powraca do motywów i wątków starożytnych. Panowało wówczas przeświadczenie o nadchodzącym końcu świata w znanej dotąd formie. Na takie myślenie wpływały czynniki społeczno – polityczno - gospodarcze np. rewolucje i strajki wstrząsające ówczesną Europą. Miało to swoje odbicie w literaturze. Ujawnia się postawa dekadencka – wyrastająca z przekonania o nieuchronnej klęsce i katastrofie, spowodowanej rozwojem cywilizacji. „Dies irae”, czyli dzień gniewu Jana Kasprowicza to hymn przedstawiający Sąd Ostateczny i koniec świata. Utwór jest nawiązaniem do Apokalipsy wg św. Jana, zagłady Sodomy i Gomory. Obraz końca świata jest przerażający: ziemia się rozstępuje, walą się góry i lasy, z ziemi wyrasta czarny las miliardów krzyży. Grozę podsycają rozmaite symbole biblijne np. „głowa owinięta cierniową koroną” – symbolizująca męczeństwo Chrystusa. Ludzie, z powodu swych grzechów zostają odrzuceni od bram niebios, skazani są na zatracenia i zagładę. Bóg – Stwórca spokojnie przygląda się unicestwieniu i niewzruszenie sądzi i wyznacza karę. Podmiot liryczny zarzuca Bogu, iż to przecież on sam stworzył zło i Szatana.Widoczny jest tu, wspomniany już przy okazji „Dziadów” Mickiewicza, bunt prometejski przeciw Bogu. Motywy katastroficzne jak zagłada świata, Sąd Ostateczny, nędzna egzystencja człowieka, po to aby umrzeć w cierpieniu, po raz pierwszy pojawiają się w literaturze polskiej w takim natężeniu w Hymnach Kasprowicza.

W utworze „Lord Jim” Josepha Conrada tytułowy bohater przez większość czasu stara się zmazać swój błąd – ucieczkę z tonącej „Patny”. Po poniesieniu konsekwencji, próbował na nowo ułożyć sobie życie. Udało mu się to dopiero w Patusanie, gdzie cieszył się wielkim szacunkiem i autorytetem, aż do tragicznej śmierci z rąk zdesperowanego Doramina. Podobna jest historia biblijnego Szawła – później św. Pawła. W młodości był prześladowcą chrześcijan - faryzeuszem. W wyniku objawienia doszło do radykalnej odmiany w jego życiu. Od teraz próbował zmazać swe wcześniejsze winy i stał się jednym z najbardziej gorliwych wyznawców Jezusa Chrystusa. Zginął śmiercią męczeńską za panowania cesarza Nerona w Rzymie. W obu przypadkach jedno wydarzenia ma decydujący wpływ na resztę życia zarówno Jim’a jak i Pawła. Przez resztę życia próbują żyć zgodnie ze swoimi przekonaniami i zmazać dawne grzechy.

Tematy biblijne nieobce są również literaturze i poezji dwudziestolecia międzywojennego. Bolesław Leśmian w wierszu „Pan Błyszczyński” nawiązując do stworzenia świata wg Księgi Genesis Starego Testamentu zastanawia się nad prawem człowieka do kreacji. W utworze tym postać fantastyczna - pan Błyszczyński – próbuje zbudować własny ogród, by udowodnić sobie własną potęgę i sensowność swego istnienia. W konfrontacji z Bogiem, jest o wiele słabszy, dlatego z góry na niepowodzenie skazane są wszelkie próby tworzenia przez człowieka. .Również w wierszu Juliana Tuwima pt. „Rzecz Czarnoleska” autor dzięki dobranemu słownictwu jak : słowo ,chaos ,świat , ostateczność nawiązuje do biblijnego stworzenia świata z Księgo Genezis. Również Jan Lechoń w swoim wierszu pt. ”Herostrates” nawiązuje tytułem do antycznej legendy o szewcu, który podpalił świątynie Artemidy w Efezie.

We spółczesnej literaturze istnieje wiele nawiązań do Biblii i antyku .jednym z nawiązań jest nawiązania do mitu o Dedalu i Ikarze, które możemy odnaleźć w wierszu Stanisława Grochowiaka pt. „Ikar”. Autor napisał wiersz zafascynowany obrazem Breughla, przedstawiającego woła w centrum planu i Ikara maleńkiego jak mucha. Stanisław Grochowiak z niebywałą precyzją ukazał i porównał Ikara – symbol fascynacji tym, co nieznane i kobietę zmęczoną codzienną, ciężką, fizyczną pracą. W wierszu tym autor eksponuje ból, zmęczenie, wysiłek kobiety nad balią skontrastowany z Idealistycznym lotem Ikara. Co jest prawdą ? – pyta poeta: czy ziarnista brzydota, czy cudowne skrzydła „rozpięte na promykach” ? Jak umalować i ubrać w piękno brzydką, zmęczoną twarz ?

Dlaczego zlikwidować rzeczy ciężkie, lecz prawdziwe – stół potrzebny łokciom, krzesło przy chorym. Otóż okazuje się, że Grochowiak w wierszu pt. „Ikar” pokazał nam jakby dwa światy. W pierwszym z nich przedstawił Ikara – osobę młodą, silną, wolną od obowiązków i trosk, życie „opierającą” na marzeniach, daleką od rzeczywistości. W drugim świecie ukazał starszą kobietę, zajętą codzienną, żmudną i ciężką pracą. Ta wielkość kontrastów: lekkość lotu Ikara – trudna praca kobiety, niecodzienne wydarzenie – codzienne obowiązki, radość panowania nad przestrzenią – ofiara w postaci zmęczenia, sprawia, iż czytelnik zastanawia się, co w życiu człowieka jest naprawdę ważne, a co należy „przenieść” na drugi plan. Autor poprzez swój utwór pokazuje nam, jak ważne w życiu są nasze marzenia, fascynacje, zainteresowania, ale uświadamia także, jak duża rolę odgrywa codzienność, szara rzeczywistość i związana z nią praca, która okazuje się być ważniejsza i cenniejsza. W wierszu pt." Prawa i obowiązki" Tadeusz Różewicz tak jak Grochowiak nawiązuje do obrazu Petera Brueghlea "Upadek Ikara", ukazując nam swoje stanowisko wobec tragedii bohatera. Mówi, iż kiedyś sądził, że należy dostrzec Ikara- syna marzenia. Uważał, że nie wolno odwracać oczu od dramatu, jaki się rozgrywa. Dopiero później autor dochodzi do wniosku, że najważniejszą wartością ludzkiego życia jest zwykła, codzienna praca. Uświadamia nam, że :

Oni nie mają obowiązku rzucać swojej pracy dlatego, że tonie Ikar. Mają prawo marzyć , ale wzywa ich obowiązek. Muszą rzetelnie pracować, żyć zwykłą codziennością i nie myśleć o tragedii marzyciela, to jest najważniejsze.W wierszu pt." Nike, która się waha" Zbigniew Herbert odwołuje się do mitologii, przywołuje postać Nike bogini zwycięstwa. Nike, widząc młodego człowieka idącego na śmierć, pragnie uczynić jakiś gest współczucia, pocieszenia, lecz nie czyni tego. Obawia się, że spowoduje to zmianę postawy młodzieńca, który mógłby wycofać się z walki. Bogini posiada tu cechy ludzkie: wzrusza się i współczuje.W wierszu Leopolda Staffa "Odys" życie człowieka ukazane jest jako Odyseja. Każdy człowiek przeżywa chwile szczęście, ale także załamania, życiowe tragedie. Nie ma życia usłanego różami, ale zawsze w najcięższych nawet chwilach znajdziemy promyk słońca, szczęście. Wiersz ten jest apelem do nie poddawania się. Mamy iść śmiało przez życie i wierzyć, że odnajdziemy szczęście, tak jak zmęczony podróżnik odnajduje swój dom rodzinny:

Widać więc duże przywiązanie artystów wszystkich epok do kultury antycznej oraz Biblii. Motywy w nich zawarte są ponadczasowe i odnoszą się do każdego człowieka ,bez względu na epokę. Tak Więc Biblia i literatura antyczna są filarami europejskiej kultury.

Jednakże motywy z tej epoki pojawiają się również i w Polskiej literaturze,więc i ona była czynnie wspierana przez antyk i Biblie gdyż dzięki dziełom tej epoki rozwinęło się Polskie piśmiennictwo, kultura oraz literatura.Tak, więc stwierdzenie, iż Biblia i literatura antyku są filarami europejskiej jak i polskiej kultury jest jak najbardziej trafne.