Nawiązania do romantyzmu w literaturze i sztuce epok późniejszych. Omów cztery sposoby nawiązań, odwołując się do wybranych tekstów literackich i dzieł sztuki.

Tradycja romantyczna w Polsce to element zupełnie inny niż romantyzm europejski. Dzieje się tak dlatego, że w naszej kulturze i naszej historii romantyzm odegrał szczególną rolę. Specyfika epoki w Polsce wynika z uwarunkowań historycznych. Obok nowej filozofii, obowiązującej w całej Europie początku wieku XIX, w polskim wydaniu romantyzmu niezwykle silnie zadziałał czynnik patriotyczny, zmagań z zaborcą kraju, który znów usiłuje być wolny i niepodległy. Walka o wolność zdecydowała o kształcie literatury, określiła biografię bohatera romantycznego, pojmowania roli Polski w dziejach narodów. Czy romantyzm zgasł wraz z klęską powstania styczniowego? Niezupełnie. Wydaje się, że pozostał w odczuciu ludzi zajmujących się literaturą epoką najważniejszą, najbogatszą i najciekawszą. Mówi się też, że w każdym współczesnym Polaku tkwi sentyment do epoki romantyzmu. Brzmi to czasem jak zarzut: niepoprawny romantyk, nadwrażliwiec. Do tego dochodzą: brak realizmu, racjonalizmu, przewaga emocji nad rozsądkiem... Być może rzeczywiście tkwi w tym odrobina prawdy, że jest w nas podziw dla impulsywnych zrywów, dla szału romantycznych straceńców, choć potrafimy ich krytykować, choć nie zawsze przyznajemy się do tej "słabości". Podobnie bywało z twórczymi umysłami epok następujących po romantyzmie. Krytykowali, kwestionowali, lecz ich własne dzieła zdradzały, że są spadkobiercami mentalności romantycznej. Myślę, że tą teorię da się udowodnić.

Myślę, że epoka Romantyzmu jest szalenie ciekawa i błogosławiona ponieważ nauczyła poprzez literaturę i kulturę współżycia narodu ze sztuką. Wyodrębniła także sposób dostrzegania piękna i sensu życia człowieka. Z polonistycznego punktu widzenia epoka „Pana Tadeusza” ma szczególne znaczenie, gdyż wykształciła i udoskonaliła język poetycki, za pomocą którego poeci mogli lepiej wyrazić uczucia i nastroje, niektóre także zostały nazwane po raz pierwszy w historii literatury. Romantyczne malowanie słowami najlepiej nauczyło późniejszych twórców sztuki obrazowania. Romantyczny język świetnie też oddaje słowami muzykę. Zacznijmy od zestawienia podstawowych elementów świata romantycznego, ustalenia co znaczy dla nas romantyzm, słowem od punktu wyjścia. Romantyzm to dla mnie przede wszystkim zachwyt ludowością, mit walki o wolność, poświęcenie dla tej idei duszy i życia, bunt "Konrada z III Części Dziadów" przeciw Bogu i Kordiana przeciw carowi. Drugi mit romantyczny to nieszczęśliwa miłość - Mickiewicza do Wereszczakówny, Słowackiego do Ludwiki Śniadeckiej, Gustawa, Kordiana itd... Przestaje być istotne czy mówimy o biografii twórcy czy bohatera. Kolejny "żelazny" punkt romantyzmu to bohater romantyczny. Potomek Hamleta, nieszczęśliwy kochanek, poeta, niewolnik idei, samobójca, rycerz walczący o ojczyznę. Tyle, jeśli chodzi o uporządkowanie "podstawy odwołań". A cóż na to następne epoki? Ustosunkowały się w różnoraki sposób.

W epoce młodopolskiej obserwujemy totalny, jawny zwrot ku literaturze i ideologii romantyzmu. Króluje neoromantyzm, przejmuje hasła głoszone przez romantyków, docenia duchową atmosferę epoki, patrzy na świat oczami romantyków. Jednym z głównych nurtów romantyzmu był zachwyt ludem i ludowością, który zauważamy właśnie w utworach Młodej Polski
W balladzie Mickiewicza ’’Romantyczność’’ lud to gorliwy wyznawca zasad romantyzmu. Wierzy we wszystko, co nieudowodnione, mgliste, niepewne. Nie zastanawia się, lecz działa pod wpływem uczuć, odrzucając ’’szkiełko i oko’’ wierzy w siłę uczuć. W dramacie tego samego autora, ’’Dziady’’cz.2 odnajdujemy opis pogańskiej uroczystości przypadającej w przeddzień Wszystkich Świętych. Jej obchody polegają na ofiarowywaniu, duszom czyśćcowym, pożywienia i napoju co miało je uwolnić od męk czyśćcowych. ’’Dziady’’ cz.2 to dokładny opis jednego z takich wieczorów. Autor opisuje w nim wybierając postacie zarówno spośród żywych osób jak i przybywających dusz, ludowe zwyczaje, stroje, prace, zabawy, radości i troski.
W Młodej Polsce romantyczna ludowość odrodziła się jako chłopomania – zainteresowanie wsią, szukanie nowych trendów literackich, poznawanie obyczajów, moda na małżeństwa inteligencko-chłopskie. Klasycznym przykładem utworu będącego przejawem chłopomanii jest ’’Wesele’’ Wyspiańskiego. Dramat ten został napisany w listopadzie 1901 roku z okazji ślubu Lucjana Rydla i Jadwigi Mikołajczykównej. Odnajdujemy w nim opis chłopskich domostw i podwórek, barwne relacje z zabaw i zwyczajów panujących w podkrakowskiej wsi, ale także znajdujemy dokładna charakterystykę chłopów. Są pokazane ich zalety, zainteresowanie polityką, odwaga, patriotyzm. Autor jednak równie dokładnie piętnuje ich wady: alkoholizm, porywczość, niezdolność do zorganizowanego działania. ’’Wesele’’ w wybitny sposób przedstawia środowisko różnych obywateli wsi.
Drugim utworem młodopolskim z wyraźnie zaznaczonym motywem wsi są ’’Chłopi’’ Reymonta. Akcja powieści toczy się we wsi Lipce. Autor dokładnie charakteryzuje poszczególne warstwy społeczności chłopskiej, a także przedstawia opis obrzędów i obyczajów ludowych. Dużym walorem powieści, pomagającym czytelnikowi wejść w świat wsi z końca XIX wieku, jest stylizacja językowa ( wprowadzenie wiejskiego gaduły opisującego zdarzenia, obrzędy, posługującego się gwarą ).

W dalszej części rozważań, odwołam się do bohatera romantycznego, którego ducha dostrzegam w powieści Bolesława Prusa pod tytułem „Lalka”, w „Ludziach Bezdomnych” Stefana Żeromskiego i „Przedwiośniu ”. Stanisław Wokulski bohater „Lalki” w latach młodości skupiał w sobie wiele cech bohatera romantycznego. Brał udział w powstaniu styczniowym, gdyż kwestia odzyskania niepodległości była najważniejsza . Wokulski stał się realizatorem hasła „pracy u podstaw” oraz „pracy organicznej”. Duch romantyczny ożył w nim w chwili poznania Izabeli Łęckiej. Kochał, pragnął, idealizował obiekt swych uczuć niczym Werter, Gustaw. Podobnie jak oni nie potrafił pogodzić się z przegraną w sferze uczuć. Podobnie jak oni nosił się z zamiarem popełnienia samobójstwa. Podobnie jak oni nie wyobrażał sobie związku z żadną inną kobietą. Bolesław Prus, ukazując postać Rzeckiego pragnie uzmysłowić dramat człowieka, który wychowany w klimacie wartości romantycznych nie potrafił w przeciwieństwie do Wokulskiego przystosować się do nowej rzeczywistości. Sądzę, że ta postać jest dowodem na to, że nie każdy potrafi odnaleźć się w zmieniających się warunkach. Wychowany na ideałach romantycznych nie mógł zrozumieć kultu pieniądza. Tomasz Judym z „Ludzi bezdomnych” nie znalazł spokoju w swoim życiu, szukał sposobów, aby zrealizować swoje ideały, tzn. poprawić warunki życia najuboższych warstw społecznych. Nigdzie nie zagrzał dłużej miejsca, zrażał do siebie środowisko, w którym się obracał, ponieważ był bezkompromisowy i uczciwy, a to nie była popularna cecha. Doktor Judym wyszedł z dołów społecznych, studiował w Paryżu, potem pracował w Warszawie, w Cisach, w Zagłębiu. Wszędzie gdzie się znalazł, chciał naprawić świat, nawet kosztem swojego życia osobistego. Na końcu powieści rozstajemy się z Judymem jakby w środku drogi, po której wędrował, w momencie wewnętrznego rozdarcia i cierpienia po rozstaniu się z Joasia. Mamy wrażenie, jakby otwierała się przed nim dalsza, długa droga i nie wydaje się nam, żeby była ona łatwiejsza niż ta, którą szedł do tej pory. Cezary Baryka z „Przedwiosnia” wiele przewędrował w celu poszukiwania sensu życia (podobnie jak Kordian).Najpierw wychowywał się w Baku, młodość spędził podczas rewolucji w Rosji, a potem z ojcem udał się do Polski, lecz po jego śmierci przybył do niej sam. Jego droga prowadziła po rożnych miejscach kraju, w których szukał obiecanych ' szklanych domów', ale znajdował tylko zaniedbanie, nędze i kontrasty społeczne, nieudolne rządy. Był w miasteczku nadgranicznym, w Warszawie, Nawłoci. Ze wszystkich doświadczeń, obserwacji zebranych w tej wędrówce wysnuł wniosek, że w Polsce dzieje się źle, że niewiele się zmieniło po odzyskaniu przez nią niepodległości i obawiał się , że i tak może dojść do takiej rewolucji jak w Rosji, z jej strasznymi skutkami.

Zastanawiające jest, dlaczego autorzy w kreacji bohaterów wykorzystują elementy cech romantyków. Wydaje mi się, ze chcieli uświadomić czytelnikom, ze istota miłości romantycznej ma wymiar ponadczasowy. Uważam również, że wiele cech romantycznych współgra z osobowością Polaka. Bez względu na to w jakich czasach żył, najbliższa jemu sercu była ojczyzna, w chwili zagrożenia walka narodowo - wyzwoleńcza. Potrafił poświęcić życie dla idei lub być jej wiernym do końca. Problemy egzystencjalne przeżywał jak jego przodkowie romantyczni.


Kolejnym sposobem nawiązania jest przyroda. Najpiękniejszym przykładem wykorzystania motywu przyrody w romantyzmie jest Pan Tadeusz autorstwa Adama Mickiewicza. Natura nie jest tam tylko tłem akcji czy czynnikiem budowania nastroju. Mickiewicz świadomie zaciera barierę miedzy przyrodą a człowiekiem, by ukazać ich jedność i zależność jednego i drugiego świata. Bohaterowie utworu żyją zgodnie z rytmem wyznaczanym przez pory roku, wschody i zachody słońca. Są szczęśliwi, gdyż ona nadaje sens ich egzystencji. Nie tylko stanowi tło, ale także odgrywa role jednego z głównych bohaterów narodowej epopei. Emocjami nacechowana i przesiąknięta jest również przyroda w cyklu pt. "Stepy akermańskie". Autor uwydatnia w swych wierszach piękno oglądanego krajobrazu. Jego zachwyt ma odbicie w opisie słownym podziwianej natury orientalnej. Czytelnik z łatwością śledzi niezwykłość i egzotyczność obrazu jaki jawi mu się poprzez oczy poety. Plastyczność, realizm i wierność w opisach sprawia wrażenie widoku rozpościerającego się przed nami samymi. Dzięki Mickiewiczowi my także możemy przeżyć ten mistycyzm i tajemniczość, którymi przesiąknięta jest przyroda wschodu. Jej rola polega na uwypukleniu uczuć samego autora, jego zachwytu i olśnienia doskonałością rozpościerającej się przed nim krainy. Przyroda w poezji romantycznej współgra z uczuciami bohaterów, wyraża je, wzmacnia, ilustruje. Aby uzmysłowić nam wzburzenie wewnętrzne Giaura, sile jego rozpaczy, Byron pokazuje go na czarnym spienionym koniu, cwałującego wśród wysokich i dzikich gór, nocą. Wokół panuje cisza i spokój. Autor upodabnia naturę do swojego bohatera, by jeszcze dokładniej i mocniej zaakcentować szargające nim emocje. Osiągnięte efekty są jak najbardziej trafne. Czytelnik wprowadzony zostaje w odpowiedni nastrój, który idealnie współgra z treścią utworu. Przesyt tematyką związaną ze środowiskiem naturalnym otaczającym człowieka widoczny jest doskonale na podstawie romantyzmu. Żaden inny okres w historii literatury nie był tak bogaty w motyw przyrody jak ten, jednak nie oznacza to, iż zanikł on zupełnie. Wręcz przeciwnie waloryzacja przyrody górskiej w utworach Kazimierza Przerwy Tetmajera, to ideał romantyczny, bliskości natury, opiewania jej piękna. Tatry- to jeden z najbardziej częstych i ulubionych motywów poezji Tetmajera. Ukazywał on w wielu wierszach w sposób kunsztowny urodę podhalańskiego krajobrazu. W wierszu pt. "Melodia mgieł nocnych", Tetmajer przedstawił krajobraz górski zasnuty we mgle. Ukazał w nim nieustanny ruch mgieł, nietoperzy i sów, odtworzył szmer drzew i potoków. W wierszu występują powtórzenia " cicho, cicho...", " lećmy, lećmy...", które są jakby melodią. W tym utworze poeta połączył efekty muzyczne i malarskie w piękną całość artystyczną. W wierszu pt. "We mgłach strumienie", poeta porównuje mgły spływające ze stoków do żalu i żałobnego pomroku, opisuje mgły, które rozpościerają się wieczorem nad górami, snują się między drzewami i nad potokami. Wiersz tez ma ponury nastrój. W innym wierszu pt. "Poranne Białe...", Tetmajer przedstawił, jak wygląda poranek w górach. Zbocza zasnute są jeszcze we mgłach, a na niebie pojawiają się już pierwsze promienie słoneczne. Doliny przykryte są cieniem gór, na trawach są krople porannej rosy. Wkoło jest pusto i cicho. Ludzie nie powychodzili jeszcze z chat, zwierzęta również wciąż śpią. Mgły powoli spełzają ze zboczy i odsłaniają lasy oraz hale. Krajobraz górski fascynował i wciąż fascynuje poetów swym pięknem przede wszystkim z powodu swojej zmienności. Chyba nigdzie indziej nie można przedstawić jednego miejsca na tyle sposobów, co w górach. Wiele czynników ma na to znaczący wpływ. Może to być pora dnia, pora roku lub pogoda. Tetmajer pozostał twórcą na stałe związanym z pięknem tatrzańskiego krajobrazu i uczuciami, jakie w nas zawsze budzą Tatry. Z Tatrami związany był uczuciowo również Jan Kasprowicz. Przyrodzie górskiej poświęcił wiele swoich liryków („Rozmiłowała się dusza ma...”, „Witajcie kochane góry”, „Krzak dzikiej róży”), w których przy pomocy odpowiednich środków artystycznych wytworzył nastrój wywołujący w czytelniku niepowtarzalne przeżycia estetyczne.

A współczesność? Literatura współczesna, mimo że tak wiele w niej wątków, nowatorskich i tradycyjnych nurtów, nadal prowadzi dialog z literaturą romantyczną, choć są to różne formy wypowiedzi. Jednak ja skupię się na sztuce, a dokładniej na filmie Jamesa Camerona z 1997 roku „Titanic”, który pięknie obrazuje romantyczny motyw miłości. Cameron po mistrzowsku stworzył dzieło żonglując uczuciami bohaterów; miłość przeplatając z nienawiścią, hart ducha i odwagę konfrontując z tchórzostwem i podłością w obliczu katastrofy i sprawiając, że film "Titanic" to istny triumf kinematografii. Jest to opowieść o wielkiej katastrofie morskiej, która wydarzyła się 15 kwietnia 1912 roku. Ta nagrodzona 11 Oskarami, a w tym dla najlepszego filmu, historia miłosna, wzruszająca widzów na całym świecie jest najbardziej kasowym filmem wszechczasów. Leonardo DiCaprio i Kate Winslet tworzą wspaniałe, niezapomniane kreacje aktorskie jako Jack i Rose - para młodych kochanków, którzy poznali się i zapałali do siebie miłością podczas dziewiczego rejsu " niezatapialnego " transatlantyku Titanic. Jednak nie dane im było zaznać pełni szczęścia i miłosnych uniesień...
Grupa nurków bada wrak statku pasażerskiego. Poszukują cennego klejnotu, który wedle zachowanych materiałów powinien znajdować się w kasie pancernej. Odkrywają rysowane portrety, które pozwalają im nawiązać kontakt z pasażerką Rose De Witt Bukater, uratowaną z katastrofy, która zgadza się na „powrót” do titanica. Jej historia opowiada o młodzieńcu, który zakochuje się niefortunnie w pięknej, lecz niedostępnej mu dziewczynie z wyższych sfer. Wielka katastrofa i wielka miłość nie idą w parze...Jack i Rose zakochują się w sobie. Ona jest dość nieszczęśliwa w związku z apodyktycznym partnerem, on jest wiecznym awanturnikiem, tułaczem, rysownikiem. Nic ich nie łączy, ale jak wiemy uczucie i miłość to rzecz niezwykła, nie uregulowana żadnymi zasadami. Jack to młody, ubogi chłopak - podróżuje z przyjacielem dzięki wygraniu w karty biletów na podróż w trzeciej klasie. Rose - młoda dziewczyna z wyższych sfer - podróżuje w pierwszej klasie wraz z matką i narzeczonym - Caledonem Hockleyem. Oboje poznają się w momencie, gdy Rose rozczarowana dotychczasowym życiem zamierza popełnić samobójstwo przez skok do lodowatej głębi oceanu. Jack odwodzi sfrustrowaną dziewczynę od samobójczych zamiarów i wzbudza w niej uczucie miłości do siebie. Ale na drodze młodych kochanków jest wiele przeszkód: surowa matka, bogaty narzeczony, "śmietanka towarzyska" z wyższych sfer, a także ... Atlantyk, który trzeba przepłynąć. Gdy luksusowy liniowiec wpada na górę lodową, ich pełen pasji, płomienny romans przeradza się w przerażającą, mrożącą krew w żyłach walkę o przetrwanie... o życie ! Wątek Jacka i Rose niewątpliwie możemy porównać do romantycznej miłości, gdyż jest to nieszczęśliwa, tragiczna miłość. Jack poświęca się dla Rose, kocha ją tak, ze gotowy jest oddać za nią życie. Tak też się dzieje. W chwili, gdy jedno z nich ma szansę przeżyć, Jack poświęca się i umiera zamarzając w wodach Atlantyku.
Żaden film nie może się równać z niezwykłym, zapierającym dech w piersiach widowiskiem, jakim bez wątpienia jest Titanic.

Jak widać w powyższych rozważaniach romantyzm jest wciąż żywy - bo funkcjonuje w pamięci ludzi, mobilizuje twórców, wzbudza kontrowersje. W historii literatury polskiej nigdy nie przestanie być istotny. Bez względu na charakter kolejnych epok - odrodzi się znów jako wzór, lub jako obiekt krytyki...