Feudalizm

Feudalizm - (z łaciny feudum - prawo do rzeczy cudzej), ustrój społeczno-polityczny, ukształtowany w średniowieczu, w klasycznej postaci występujący w Europie Zachodniej, szczególnie we Francji w X-XIII w. Wykształcił się jako system hierarchicznej zależnosci jednostek pomiędzy sobą na bazie ewolucji zależności dobrowolnej, spotykanej często już u schyłku starożytności. Feudalizacja przybrała na sile w VII-IX w. w związku z umocnieniem pozycji możnowładców, którzy dzięki uzyskanym immunitetom (przywilej nadany przez monarchę panu feudalnemu, zawierający całkowite lub częściowe zwolnienie ludności jego dóbr od danin na rzecz państwa (immunitet ekonomiczny) lub wyłączenie jej spod sądownictwa państwowego (immunitet sądowy)) uwolnili się spod zwierzchności monarszej.

Różne były drogi powstawania zależności feudalnej i stąd różne kategorie ludności zależnej:
1) zakupy, zakupieńcy, rataje - osiędleni w posiadłości pańskiej dłużnicy, którzy w zamian za udzieloną im przez feudala pożyczkę w inwentarzu, ziarnie czy pieniądzu, zmuszeni byli do pracy na roli w gospodarstwie pańskim i pozbawieni prawa opuszczania włości feudalnej, aż do spłaty długu (w istocie spłata długów była wręcz niemożliwa).

2) przypisańcy - ludność chłopska pozbawiona prawa opuszczania swych gospodarstw, która powstała na skutek nadawania przez księcia ziemi (najliczniej i najwcześniej występuje w dobrach kościelnych).

3) ludność niewolna (służba dworska i czeladź) - jeńcy wojenni, których podstawę utrzymania stanowiła własna gospodarka, ale zobowiązani byli do posługi na rzecz pana (z biegiem czasu liczebność i
znaczenie tej ludności coraz bardziej malały).

4) dziedzice - ludność wolna, która z różnych przyczyn nie mogła się utrzymać na własnej ziemi (zubożenie, klęski żywiołowe, najazdy nieprzyjacielskie, grabież itp.). Ludność ta miała prawo opuścić włosci feudala, a wysokość i charakter jej zobowiazań regulowała umowa (w praktyce grupa ta stale się zmniejszała). Wraz z zawarciem dobrowolnej umowy, tzw. komendacji pomiędzy możnowładca (seniorem), a podopiecznym (wasalem, lennikiem ), zobowiązywano feudala do zapewnienia wasalowi opieki i pomocy materialnej w formie beneficjum, wasali natomiast zobowiązywano do służenia seniorowi w sposób "nie uwłaczający godności człowieka wolnego". Była to specyficzna transakcja własnościowa: wolny oddawał swoją ziemię panu, by uzyskać od niego już tylko prawo jej użytkowania.

Renta feudalna była produktem dodatkowym właściwym feudalnemu systemowi produkcji, wytwarzanym przez poddanych chłopów i przejmowanym przez właścicieli ziemskich. Wyróżnia się 3 zasadnicze formy renty feudalnej:
1) odrobkową (pańszczyzna), polegającą na pracy chłopa (często z własnym inwentarzem) przez określony czas na ziemi pozostającej w bezpośredniej dyspozycji pana feudalnego;

2) naturalną, oznaczającą przekazywanie panu przez chłopa części produktów wytworzonych na ziemi przydzielonej mu do uprawy;

3) pieniężną, będącą oddawaniem panu części pieniędzy uzyskanych przez chłopa ze sprzedaży produktów przez niego wytworzonych. Ta forma renty feudalnej rozwinęła się nieco później i była związana z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej.

Możnowładcy stali się pośrednikami pomiędzy zależnymi od siębie lennikami a królem ("wasal mego wasala nie jest moim wasalem"), co powodowało osłabienie pozycji królewskiej i rozbicie jedności państwowej. Ówczesne państwa stanowiły federacje drobniejszych organizmów, formalnie podległych królowi jako najwyższemu seniorowi (suwerenowi).

Typowa forma rządów w okresie feudalizmu to monarchia, kolejno wczesnofeudalna, stanowa i absolutna. Po okresie rozkwitu, w XIV-XV w., nastąpił rozkład feudalizmu, ale jego przeżytki utrzymały się w różnych krajach jeszcze przez wiele stuleci. We Francji, kolebce klasycznego feudalizmu, położyła im kres dopiero rewolucja 1789. Społeczeństwo we wczesnym okresie feudalnym dzieliło się na dwie klasy: uprzywilejowaną (właściciele gruntów) i pozbawioną praw (ludność poddańcza). Klasy te nie stanowiły zamkniętych stanów, więc przynależność do klasy uprzywilejowanej warunkowało nie pochodzenie, ale posiadanie ziemi (jej utrata równała się często przejściu do klasy pozbawionej praw).

Stopniowo spośród ludności poddańczej wyodrębniła się grupa mieszkańców miast, walcząca o wolność osobistą, prawa gospodarcze i polityczne, a większość ludności chłopskiej wyzwoliła się z poddaństwa osobistego. Obie klasy nabrały charakteru stanów, a o przynależności do nich zaczęło decydować urodzenie. Oba stany nie były jednolite wewnętrznie. Wśród szlachty, obok arystokracji wyróżniano średnie i drobne rycerstwo, klasa nieuprzywilejowana rozpadła się na mieszczan i chłopów. Obok dwóch wymienionych stanów dziedzicznych stan uprzywilejowany, lecz nie dziedziczny, stanowiło duchowieństwo. Ten układ społeczny pierwszym gwałtownym wstrząsom uległ dopiero w wyniku Wielkiej Rewolucji Francuskiej.

Feudalizm w Polsce
Literatura historyczna, rozumiejąca przez feudalizm jedynie jego postać klasyczną, negowała istnienie feudalizmu w Polsce, a to z racji sporadycznego występowania prawa lennego w stosunkach wewnętrznych państwa, jedynie na Śląsku, Pomorzu Zachodnim, Rusi i Mazowszu. Feudalizm występował natomiast w stosunkach zewnętrznych, królowie polscy sprawowali czasowe lub trwałe zwierzchnictwa lenne nad ziemiami sąsiednimi (m.in. Prusy, jak również w układach społecznych i gospodarczych, choć z pewnym opóźnieniem w porównaniu z Zachodem, gdyż dopiero formowanie się państwa w czasach Piastów przyspieszyło rozwarstwienie niezróżnicowanej dotąd warstwy kmiecej.

Feudalizm w Polsce można podzielić na cztery okresy:
1) wczesnofeudalny: do połowy XII w.
2) gospodarki czynszowej: od połowy XII do połowy XV w.
3) gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej: od połowy XV do połowy XVIII w.
4) kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej: od połowy XVIII (reforma uwłaszczeniowa) do połowy XIX w.

Zjawiska analogiczne do feudalizmu w Europie zachodziły, a nawet zachodzą także w innych częściach świata, ich charakter zależy od środowiska, w którym występują. Najprościej można to zauważyć u ludów koczowniczych, prawo wyłącznego korzystania z określonych pastwisk przysługiwało w tych kulturach wodzom plemiennym, którzy pozwalali z nich korzystać jednostkom od siebie uzależnionym (zależność nie tylko ekonomiczna, ale także osobista). Na Dalekim Wschodzie feudalizm wyksztalcił się bezpośrednio na formacji wspólnoty pierwotnej, współistniejąc z układem niewolniczym. W Chinach stosunki feudalne wykształciły się na gruncie patrymonializmu biurokratycznego. W Japonii wykształciła się organizacja bakufu, z szogunem na czele. Ścisła definicja feudalizmu jest do dzisiaj przedmiotem sporu między przedstawicielami różnych dziedzin nauki.