Geologia - powtórka wiadomości

Ruchy izostatyczne i epejrogeniczne


Ruchy epejrogeniczne i izostatyczne dotyczą pionowego ruchu płyt litosfery lub tylko ich części.

Ruchy izostatyczne powstają w wyniku do zaburzenia równowagi izostatycznej, w jakiej znajduje się sztywna litosfera unosząc się na plastycznej astenosferze. Przykładem tych ruchów jest powolne dźwiganie się Skandynawii po uwolnieniu od grubej pokrywy lądolodu, która pierwotnie spowodował jej ugięcie. Obszar ten podniósł się już o 250 m w ciągu ostatnich 10 000 lat. Z kolei Antarktyda ugina się pod naciskiem przygniatającej ją masy współczesnego lądolodu.

Ruchy epejrogeniczne są głównie powodowane powolnym, wielkoskalowym przemieszczaniem się magmy pod skorupą ziemską. Przykładem ruchów obniżających związanych z tym procesem jest obniżanie się Holandii. Wznoszenie epejrogeniczne zaobserwowano m. in. nad Morzem Śródziemnym koło Neapolu (świadczą o tym ślady małży skałotoczy widoczne na słupach świątyni Serapisa). Ruchy epejrogeniczne nazywane są inaczej lądotwórczymi, gdyż przy ruchach obniżających zachodzi transgresja, czyli wkraczanie morza na ląd, a przy wznoszących - regresja, czyli ustępowanie morza z lądu.

Plutonizm i wulkanizm


Plutonizm, nazwany od greckiego boga podziemia - Plutona, dotyczy zjawisk związanych z przemieszczaniem się magmy pod skorupą Ziemi. Tworzą się intruzje magmowe, czyli magma wdziera się między inne skały niemagmowe. Intruzje przybierają różne formy jak batolity, lakolity, żyły, soczewki, kominy.

Wulkanizm, kojarzący się z rzymskim bogiem ognia Vulcanusem, obejmuje wszystkie zjawiska związane z działalnością wulkanów, a zatem wydobywanie się płynnych, stałych i gazowych produktów wulkanicznych. Tworzą je: magma oraz rozdrobnione siłą wybuchu materiały skalne (piroklastyczne) i gazy wulkaniczne.

Miejsce ich wydobywania się, czyli erupcji, nazywamy wulkanem. Erupcja dokonuje się bądź poprzez komin i krater wulkanu - tworzą się wówczas stożki wulkaniczne, bądź poprzez szczeliny, wtedy powstają rozległe pokrywy wulkaniczne.

Erupcje wulkaniczne dokonują się pod wpływem ciśnienia gazów lub wskutek przemieszczeń materiału w skorupie ziemskiej wyciskających płynną magmę ku powierzchni Ziemi.
Zależnie od rodzaju wyrzucanego materiału i przebiegu wybuchów wyróżnia się wulkany:
- płaskie, tarczowe, z których wydobywa się tylko lawa, np. wulkany Hawajów
- eksplozywne, o gwałtownym wybuchu, wyrzucające tylko materiały piroklastyczne, czyli bloki, okruchy skał, drobne fragmenty zastygłej w powietrzu lawy (bomby, lapille), rozpyloną lawę tworzącą popioły, np. wulkany Gwatemali, Filipin
- stratowulkany, mieszane, wyrzucające produkty płynne i stałe, stanowiące większość wulkanów na lądach, np. Wezuwiusz (Włochy), Fudżijama (Japonia)

Wyróżnia się wulkany czynne, drzemiące i wygasłe.

Na świecie jest obecnie około 450 wulkanów lądowych. Za wygasłe uważa się takie, których wybuchu nie zachowała pamięć ludzka, wiele jest jednak wulkanów drzemiących. W Europie do czynnych wulkanów należą m. in.: Etna na Sycylii, Stromboli na Wyspach Liparyjskich, Wezuwiusz, Santoryn w Grecji, Hekla na Islandii. Obszary wygasłych wulkanów znajdują się m. in. w Masywie Centralnym we Francji, w Górach Eifel w Niemczech, w Polsce - Góra Św. Anny

Występowanie wulkanów na Ziemi jest ściśle związane ze strefą młodej aktywności górotwórczej i z obszarami aktywnych trzęsień Ziemi. Związek tych zjawisk tłumaczy teoria
tektoniki płyt litosfery. W miejscach, gdzie jedna płyta litosfery zagłębia się pod drugą, wulkany powstają na kontynencie wzdłuż ich krawędzi oraz wzdłuż rowów oceanicznych, np. wybrzeże Pacyfiku, Europa Południowa, wyspy Japonii, Filipin.
Wulkany powstają także w miejscach rozsuwania się płyt litosfery od siebie, czyli w grzbietach śródoceanicznych i w dolinach ryftowych, np. w Grzbiecie Środkowoatlantyckim, na Islandii, w Afryce wschodniej.

Ruchy górotwórcze


Powstawanie gór fałdowych związane jest z przemieszczaniem się płyt litosfery. Występowanie gór obserwuje się w strefach, gdzie: dwie płyty kontynentalne w wyniku ruchów poziomych napierają na siebie doprowadzając do zderzenia (kolizji), np. Płyta Afrykańska i Euroazjatycka, Płyta Dekanu i Euroazjatycka. W wyniku ich kolizji powstały Alpy i Himalaje. Tworzywem gór stały się osady basenu oceanicznego zawartego między napierającymi płytami. Stale postępujące kurczenie się basenu powoduje boczne naciski i fałdowanie się osadów. Sfałdowana strefa zwiększa obciążenie litosfery i w wyniku zachwiania równowagi skorupy ziemskiej pojawiają się ruchy pionowe, wynoszące sfałdowany obszar.

Góry powstają też, gdy nastąpi kolizja płyty kontynentalnej z oceaniczną, płyta oceaniczna wsuwa się wtedy pod kontynentalną (subdukcja), czemu towarzyszy zdzieranie z jej powierzchni osadów, fałdowanie i przyrastanie do powierzchni kontynentów - przykładem są góry okołopacyficzne - Andy, Kordyliery.

Najwyższe góry powstały w czasie alpejskich ruchów górotwórczych, młodych, mezozoiczno-kenozoicznych. W przeszłości geologicznej Ziemi miały również miejsce i inne ruchy górotwórcze. Silnie zaznaczyły swoją działalność orogenezy ery paleozoicznej - kaledońska i hercyńska.

Proces powstawania gór jest niezwykle powolny. Deformacje, czyli zniekształcenia osadów oceanicznych, są jednak ogromne i świadczą o olbrzymich siłach. Trzon gór tworzą zwykle skały przeobrażone, a otaczają je skały osadowe lądowo-morskie. Znaczne partie obszarów górskich tworzy flisz, czyli naprzemianlegle ułożone warstwy piaskowców, zlepieńców i łupków. Strefy fliszowe stanowią najczęściej zewnętrzne partie gór. Procesy powstawania gór tworzą cykl górotwórczy obejmujący kilka następujących po sobie etapów, czyli stadiów rozwoju: gromadzenie się grubej (powyżej kilku kilometrów) serii osadów na dnie morza; fałdowanie osadów w wyniku nacisków bocznych; wypiętrzanie; niszczenie i zrównywanie gór przez czynniki zewnętrzne.

Trzęsienia Ziemi


Trzęsienie Ziemi to nagłe przemieszczenie się mas skalnych w obrębie skorupy. Powoduje ono powstanie drgań, które rozchodzą się w postaci fal sprężystych. Fale te po dojściu do powierzchni odczuwalne są w postaci krótkotrwałych i gwałtownych wstrząsów. Wzbudzane są we wnętrzu Ziemi i rozprzestrzeniają się w postaci fal sejsmicznych. Odczuwane są w postaci drgań, kołysań, falowań powierzchni. Zależnie od przyczyny, która je wywołuje dzielone są na:
- tektoniczne - związane z ruchami kier litosfery, ruchami górotwóczcymi, izostatycznymi; stanowią 90% wszystkich trzęsień,
- wulkaniczne - towarzyszą wybuchom wulkanów bądź przemieszczeniom magmy w skorupie ziemskiej, przy czym wstrząs Ziemi poprzedza erupcję wulkanu; stanowią 7% wszystkich trzęsień i są na ogół słabe,
- zapadliskowe - powstają wskutek zapadnięcia się stropu jaskini, wyrobiska górniczego; należą do najsłabszych i najrzadszych (3%).

Rozmieszczenie trzęsień
Ziemi jest bardzo nierównomierne. Na Ziemi wyróżnia się :
0 obszary sejsmiczne z aktywnymi, częstymi wstrząsami. Należą do nich obszary młodych górotworów, a zwłaszcza obszary wokółpacyficzne - Andy, Kordyliery, Japonia, Nowa Zelandia, Melanezja. Na obszar ten przypada 80% trzęsień Ziemi. Drugą strefą sejsmiczną jest rejon śródziemnomorski oraz obszar ciągnący się od Iranu przez Pamir, północne Indie do Półwyspu Malajskiego
- obszary pansejsmiczne z rzadkimi i słabymi wstrząsami (Masyw Centralny, obszar Morza Północnego, Ural, Wielkie Góry Wododziałowe),
- obszary asejsmiczne, nie nawiedzane przez wstrząsy (stare platformy kontynentalne).

Źródło fal sejsmicznych podczas trzęsienia Ziemi znajduje się w głębi Ziemi i stanowi ognisko trzęsienia Ziemi, czyli hipocentrum. Z ogniska rozchodzą się fale we wszystkich kierunkach docierając do powierzchni Ziemi. Punkt na powierzchni znajdujący się w najkrótszej odległości od hipocentrum, do którego fale sejsmiczne docierają najwcześniej, to epicentrum. Tu wstrząs jest najsilniej odczuwalny i powoduje najdotkliwsze zniszczenia.

Budowa i właściwości wnętrza Ziemi


Na podstawie danych sejsmicznych w budowie Ziemi wyróżniono trzy podstawowe warstwy:
- skorupę ziemską, o zróżnicowanej grubości wielokrotnie większej pod lądami niż pod oceanami. Grubość skorupy waha się od 4 do 75 km. Przypada na nią zaledwie 1,4 % objętości Ziemi
- płaszcz Ziemi, który stanowi zasadniczą część zarówno objętości i masy Ziemi
- jądro Ziemi, które dzieli się na zewnętrzne płynne i wewnętrzne - stałe

Skorupa ziemska dzielona jest na kontynentalną i oceaniczną. Kontynentalna zbudowana jest z trzech warstw - warstwy osadowej, granitowej i bazaltowej. Skorupa oceaniczna buduje dno oceanów. Od kontynentalnej odróżnia ją ponadto brak warstwy granitowej, budują ją przede wszystkim skały bazaltowe i znacznie mniejsza grubość - średnio 7 km. Skorupa ziemska jest w ciągłym ruchu. Podzielona jest na płyty, które przemieszczają się zarówno w poziomie, jak i pionie. Poniżej skorupy ziemskiej zalega płaszcz. Skorupę ziemską od płaszcza rozdziela powierzchnia nieciągłości Moho - jest to właściwie warstwa przejściowa o grubości około 1 km, w której gwałtownie zmienia się prędkość fal sejsmicznych, co dowodzi zmiany właściwości fizycznych wnętrza Ziemi na głębokości jej zalegania. Skorupa ziemska i najbardziej zewnętrzna część płaszcza nazywane są litosferą. Mają podobne właściwości ciała sprężystego. O ile górną granicę płaszcza stanowi Moho, to dolną wyznacza powierzchnia nieciągłości Wiecherta-Gutenberga, na głębokości 2900 km, gdzie płaszcz sąsiaduje z jądrem Ziemi. W górnej części płaszcza Ziemi wyznaczono warstwę, na której opiera się litosfera - jest to astenosfera. Ma ona mniejszą gęstość niż litosfera. Dzięki plastyczności astenosfery, płyty litosfery mogą się poruszać. Ruch ten spowodowany jest przemieszczaniem materii we wnętrzu Ziemi (prądy konwekcyjne). W płaszczu Ziemi zachodzą bowiem ruchy materii wnętrza Ziemi, powodujące przemieszczanie się płyt litosfery. Są to tzw. prądy konwekcyjne.

Głębokości warstw Ziemi:
skorupa ziemska – 4 - 75 km
litosfera – 70 - 270 km
astenosfera – 90 - 350 km
płaszcz – do 2900 km
jądro zewnętrzne – do 5100 km
jądro wewnętrzne – do 6370 km

Tektonika płyt litosfery


Dzisiejszy obraz tektoniki i budowy geologicznej Ziemi związany jest z przemianami litosfery.

Wyróżniono w niej płyty, czyli części, których granice mogą stanowić grzbiety i rowy oceaniczne. Płyty są sztywne ale mogą przemieszczać się względem siebie dokonując zderzeń lub dryfują w przeciwnych kierunkach. Gdy dochodzi do zderzeń płyt oceanicznej z kontynentalną, płyta oceaniczna, cięższa, podsuwa się pod kontynentalną - ten rodzaj kolizji płyt nazywany jest subdukcją.
Zderzenie płyt kontynentalnych doprowadza do fałdowania ich krawędzi i w efekcie do powstania gór - w ten sposób wyjaśnia się powstanie Himalajów jako skutku zderzenia Dekanu z płytą
euroazjatycką. Subdukcja zachodzi też wzdłuż zachodnich wybrzeży obu Ameryk. Płyta pacyficzna podsuwając się pod kontynenty Ameryk kurczy się, natomiast płyty amerykańskie przyrastają. W miejscu rozsuwania się płyt powstaje dolina ryftowa. Dochodzi tu do wciskania się magmy w rozsuwającą się skorupę dna oceanów. Powstają grzbiety oceaniczne rozcięte rozpadliną, przez którą wydobywa się magma. System ryftów występuje głównie w dnach oceanów. Odstępstwem od tego jest ryft na Islandii i w Afryce w strefie rowów tektonicznych.

Przykładem grzbietu śróoceanicznego z doliną ryftową jest Grzbiet Środkowoatlantycki.

Ruch płyt litosfery jest wywołany prądami konwekcyjnymi w płaszczu Ziemi. Są to prądy tworzące zamknięte komory. Prądy te powodują przemieszczanie materii wnętrza Ziemi, które w efekcie doprowadza do podziału litosfery na płyty (kry) i do ich dryfu. Przypuszcza się, że źródłem energii dla konwekcji w płaszczu jest ciepło wydzielane wskutek rozpadu pierwiastków promieniotwórczych oraz ciepło pierwotne wnętrza Ziemi pochodzące z okresu tworzenia się planety. Należy wziąć pod uwagę, że mówiąc o tektonice płyt litosfery mamy do czynienia z teorią
naukową nie stanowiącą jeszcze prawa naukowego. Ta swoista rewolucja tektoniki płyt nastąpiła w latach 60-tych naszego stulecia. Jej prekursorem był geofizyk Alfred Wegener. Teoria tektoniki spójnie wyjaśnia powstawanie gór, istnienie rowów tektonicznych oraz towarzyszącą im aktywną sejsmikę i wulkanizm.

Dzieje Ziemi - odtwarzanie i najważniejsze wydarzenia


Badaniem i opisywaniem dziejów skorupy ziemskiej oraz jej powierzchni zajmuje się geologia historyczna. Historia Ziemi badana jest różnymi metodami, na podstawie dokumentów, których dostarcza sama Ziemia. Podstawowym źródłem informacji są skały - metoda oparta na ich badaniu nosi nazwę petrograficznej - na podstawie rodzaju skał określa przeszłość lądową lub wodną, warunki klimatyczne oraz aktywność skorupy ziemskiej, np. wapienie są skałami najczęściej powstającymi w wodzie, pokłady soli wskazują na obecność słonych zbiorników i klimat sprzyjający ich wysychaniu (klimat ciepły), skały wulkaniczne świadczą o aktywności sejsmicznej.

Metoda stratygraficzna - polega na ustalaniu kolejności zdarzeń na podstawie układu warstw skalnych. Jeśli warstwy skał nie zmieniły swego pierwotnego położenia, są niezaburzone, to zawsze warstwy leżące głębiej są starsze, płycej położone - młodsze.

Metoda paleontologiczna opiera się na badaniu zawartych w skałach szczątków organicznych z minionych epok geologicznych. Skamieniałości organizmów, które pojawiły się na krótko, ale występowały powszechnie, na dużych obszarach nazywa się skamieniałościami przewodnimi.

Metody - paleontologiczna i stratygraficzna - służą do określania względnego wieku Ziemi.
Do określania wieku bezwzględnego wykorzystuje się własności pierwiastków promieniotwórczych. Na podstawie badań rozpadu pierwiastków promieniotwórczych określono czas powstania globu ziemskiego na 4,6 mld lat temu.

Dzieje Ziemi podzielono na jednostki czasu: era, okres, epoka, wiek. Granice er wyznaczyły wielkie orogenezy, czyli ruchy górotwórcze lub zmiany klimatu, które wywołały znaczące zmiany w świecie organicznym.

Podział dziejów Ziemi:
ERY
OKRESY
CZAS TRWANIA
Kenozoiczna
czwartorzędtrzeciorzęd
65
Mezozoiczna
kredajuratrias
165
Paleozoiczna
permkarbondewonsylurordowikkambr
370
Proterozoiczna

ok. 2000
Archaiczna

ok. 2400

Najważniejsze wydarzenia er:
Ery prekambryjskie - archaiczna i proterozoiczna:
- formuje się skorupa ziemska, atmosfera i hydrosfera
- tworzą się tarcze i platformy - fundamenty kontynentów
- powstaje w wodach życie - rozwijają się prymitywne organizmy

Era paleozoiczna:
- żyją organizmy, które utworzyły skamieniałości przewodnie tej ery - trylobity, graptolity
- stopniowy rozwój życia - pojawiają się kręgowce, wśród nich prymitywne ryby, płazy, gady - życie z wody wychodzi na ląd
- rozwijają się rośliny lądowe, w karbonie lasy tworzą olbrzymie skrzypy, widłaki, paprocie drzewiaste, które są podstawą do wytworzenia się węgla w tym okresie
- mają miejsce dwie potężne orogenezy: starsza - kaledońska i młodsza - hercyńska
- zmienia się przestrzenny układ kier kontynentalnych
- klimat wykazuje duże wahania, występują klimaty równikowe, umiarkowane i okołobiegunowe
- u schyłku ery następuje wielkie wymieranie - wyginęło około 90% gatunków zwierząt

Era mezozoiczna:
- zmienia się rozkład lądów i mórz, mają miejsce transgresje i regresje mórz, czyli zalewanie obszarów lądowych i ustępowanie mórz z lądów
- następuje silny rozwój gadów, pojawiają się pierwsze ptaki i pierwsze ssaki
- pojawiają się naczelne
- w morzach żyje bogata fauna - głowonogi: amonity i belemnity utworzą skamieniałości przewodnie - z ich obumarłych szczątków tworzą się pokłady wapieni
- rozpoczynają się pierwsze ruchy orogenezy alpejskiej
- z końcem ery wymierają wielkie gady lądowe, głowonogi i wiele innych gatunków

Era kenozoiczna:
- jest najkrótszą erą, ale nadal trwającą
- kształtuje się współczesny układ i rzeźba lądów i mórz
- pojawia się człowiek, w świecie zwierzęcym dominują ssaki
- w wyniku ruchów orogenezy alpejskiej powstają wielkie masywy górskie
- występują znaczące zmiany klimatu doprowadzające do rozwoju i zaniku lądolodów i lodowców
- ocieplenie klimatu powoduje zanik lądolodu na półkuli północnej, znaczącym czynnikiem rzeźbotwórczym stają się wody płynące, wiatr, a później człowiek

Minerały i skały


Określając rodzaj skał, podając ich wiek, charakteryzując wzajemne ułożenie warstw skalnych podajemy główne cechy budowy geologicznej. Najmniejszym, z punktu widzenia geologii elementem są minerały, które budują skały tworzące skorupę ziemską (skała to naturalne skupisko minerałów). Minerał jest pierwiastkiem lub związkiem chemicznym, bądź jednorodną mieszaniną pierwiastków lub związków chemicznych powstałą w sposób naturalny. Znanych jest około 3000 minerałów. Te najpospolitsze, najczęściej budujące skały, nazywamy skałotwórczymi. Są to kwarc, skalenie i miki, czyli łyszczyki. Minerały różnią się między sobą właściwościami, np. twardością (rozpoznawana jest po zdolności rysowania bardziej miękkich minerałów przez twardsze), postacią krystaliczną (cecha rozpoznawana zwykle tylko pod mikroskopem i określana jako “słupki”, “płytki”, “ziarna”), połyskiem, barwą, smakiem, rysą, łupliwością i innymi.

Skały w zależności od ich pochodzenia dzieli się na:
- magmowe (magma - są to płynne skały znajdujące się we wnętrzu Ziemi) - powstają w wyniku krzepnięcia magmy.

Ze względu na sposób i przebieg procesu krystalizacji wyróżnia się skały
- magmowe głębinowe - proces krystalizacji minerałów zachodzi tu głęboko pod powierzchnią Ziemi i skały magmowe wylewne - krzepnięcie zachodzi na powierzchni Ziemi lub tuż pod nią.

Najdogodniejsze warunki do krystalizacji mają minerały, które powstają we wnętrzu Ziemi, stąd skały głębinowe są jawnokrystaliczne, np. granit, sjenit, natomiast skały wylewne mają budowę skrytokrystaliczną, gdyż nie było warunków do wytworzenia kryształów np. bazalt, który ma jednolitą, ciemną barwę.

- osadowe - powstają w wyniku osadzania, czyli sedymentacji cząstek organicznych - roślinnych i zwierzęcych, lub okruchów innych skał w zbiornikach wodnych lub na lądzie. Występują powszechnie na powierzchni Ziemi. Rodzaj cząstek budujących te skały i miejsce ich osadzania pozwala zróżnicować skały osadowe na: okruchowe, powstałe z okruchów pochodzących z niszczenia innych skał, np. są to piaski, żwiry, glina, zlepieńce, piaskowce, iły i inne, organiczne - utworzone ze szkieletów, skorup, pancerzy wapiennych organizmów morskich (skały wapienne) lub ze szczątków roślin (torfy, węgle). Skałami osadowymi są też sole, gipsy, siarka, powstające zwykle przez wytrącanie się minerałów z roztworów, czyli skały osadowe chemiczne.

Część skał pod wpływem głównie wysokiej temperatury, dużego ciśnienia, co ma miejsce na różnej głębokości we wnętrzu Ziemi, zmienia swą wewnętrzną budowę (ułożenie składników skały), skład mineralny i często skład chemiczny. To przeobrażanie zachodzi np. w czasie orogenez i tworzy skały przeobrażone (metamorficzne), np. gnejsy, marmury, kwarcyty, łupki
Właściwości skał decydują o ich odporności na niszczenie. W związku z tym wygląd terenu (rzeźba) jest bezpośrednio uzależniona od skał budujących dany obszar. Mają też znaczenie dla gospodarki np. skały magmowe i przeobrażone odznaczają się wysoką twardością i stąd mają zastosowanie w budownictwie jako materiał trwały, osadowe wykorzystywane są w energetyce (węgle, ropa), w budownictwie, np. wapienie w przemyśle chemicznym, przeobrażone są ponadto bardzo dekoracyjne.

Wody mórz i oceanów


Ocean Światowy, zwany też Wszechoceanem, jest słoną powłoką wodną kuli ziemskiej. Jest to główna część zapasów wodnych hydrosfery obejmująca ogół oceanów i mórz. Zajmuje 71% powierzchni Ziemi (361,3 mln km2), na półkuli pn. 61% pow., na pd. - 81%; magazynuje 1,34 mld km3 wody; średnia głębokość osiąga 3704 m, największa - 11 034 m (w Rowie Mariańskim).
Kontynenty i archipelagi wysp dzielą Oean Światowy na oddzielne, łączące się ze sobą części; według Międzynarodowego Biura Hydrograficznego są to oceany:
Spokojny (Wielki, Pacyfik), największy o pow. 178,7 mln km2 (prawie 50% wód Oceanu Światowego), magazynuje 707,1 mln km3 wody (53% objętości wód Wszechoceanu); średnia głębokość sięga 3957 m, największa 11 034 (w Rowie Mariańskim, Atlantycki (Atlantyk), zajmuje powierzchnię 91,7 mln km2 (25% powierzchni Oceanu Światowego), magazynuje 330,1 mln km3 wody (25% wód Wszechoceanu), średnia głębokość wynosi 3602 m, największa 9218 m (w Rowie Puerto Rico), Indyjski, zajnuje powierzchnię 76,2 mln km2 (21% powierzchni Oceanu Światowego), magazynuje 284,6 mln km3 wody (21% wód Wszechoceanu), średnia głębokość wynosi 3736 m, największa 7450 m (w Rowie Jawajskim), zlewisko 20,7 mln km2 (15,3% powierzchni kontyne

Lodowaty Północny (Arktyczny); najmniejszy o powierzchnię 14,7 mln km2 (4% powierzchni Oceanu Światowego), magazynuje 18,0 mln km3 wody (1% wód Wszechoceanu), średnia głębokość 1225 m, największa 5527 m (w strefie pęknięć Nansena).

Każdy z oceanów ma swoistą budowę geologiczną i geomorfologiczną, samodzielny system prądów morskich i cyrkulacji wód oraz własny ustrój hydrobiologiczny. Granice między nimi są umowne.
Wody Oceanu Światowego obejmują także morza, zatoki i cieśniny.

Morze jest wyodrębnioną część oceanu, zwykle przylegającą do kontynentu, oddzieloną od otwartych wód oceanicznych łańcuchami wysp, półwyspami lub podwodnymi progami, utrudniającymi wymianę wód głębinowych.

Morza zajmują ok. 40 mln km2 , co stanowi 11% powierzchni Oceanu Światowego. Ze względu na warunki wymiany wód morskich z wodami oceanicznymi wyróżnia się morza:
przybrzeżne, położone na skrajach wielkich basenów oceanicznych, częściowo lub w całości w zasięgu szelfu kontynentalnego, odznaczające się łatwą wymianą wód z oceanem (np. M. Północne, M. Ochockie);
- śródziemne, otoczone przez lądy, połączone z oceanem wąskimi i na ogół płytkimi cieśninami; wśród nich wyróżnia się m. międzykonytynentalne, zazwyczaj duże i głębokie (np. M. Śródziemne, M. Czerwone) i wewnątrzkontynentalne, szelfowe, stosunkowo niewielkie i płytkie (np. M. Bałtyckie, M. Białe);
- międzywyspowe (girlandowe, śródwyspowe), oddzielone od wód otwartego oceanu wyspami i archipelagami (np. M. Koralowe, M. Banda).

Ze względu na stopień izolacji od oceanu wydziela się morza:
- otwarte, łączące się bezpośrednio z oceanem, szerokie i głębokie przejścia umożliwiają swobodną wymianę ich wód zarówno powierzchniowych jak i głębinowych (np. M. Północne, M. Norweskie, M. Arabskie),
- półzamknięte, oddzielone od oceanu wyspami, półwyspami lub wysokimi podwodnymi progami ograniczajacymi swobodną wymianę głębokich wód (np. M. Bałtyckie, M. Czerwone),
- zamknięte, izolowane od wód oceanu (np. M. Aralskie, M. Kaspijskie).

Niektóre morza przybrzeżne są nazywane zatokami (np. Zat. Hudsona, Zat. Gwinejska). Morzem nazywa się również wielkie jeziora o znacznym zasoleniu wód (np. M. Kaspijskie, M. Martwe), a także niektóre części otwartych wód oceanicznych, położone niekiedy dość daleko od lądu (np. M. Sargassowe, M. Norweskie).

Geologicznie morza są tworami młodymi; prawie wszystkie (w granicach zbliżonych do dzisiejszych) powstały w trzeciorzędzie, a ostatecznie zostały ukształtowane w czwartorzędzie.
Morza głębokie (tzw. oceaniczne) są pochodzenia tektonicznego, morza płytkie (tzw. kontynentalne) powstały w wyniku zatopienia przez wody oceaniczne brzeżnych części kontynentów. Głębokość mórz jest zróżnicowana; najpłytsze jest M. Azowskie (średnia głęb. 9 m), do najgłębszych należą M. Karaibskie (do 7680 m) i Banda (do 7440 m).

Budowa geologiczna dna oceanu


Skorupa ziemska ma pod Oceanm Światowym odmienną budowę niż w obrębie kontynentów. Osiąga ona grubość 6-7 km i jest zbudowana ze skał osadowych o średniej miąższości 300-500 m (skał tych nie ma na szczytach grzbietów śródoceanicznych), pod którymi występuje kompleks skał krystalicznych; górną część tego kompleksu (grubość 0,7-2 km) tworzą bazalty toleitowe, w górze w postaci law poduszkowych, w dole w postaci zespołu dajkowego, dolną zaś prawdopodobnie gabra hornblendowe, dioryty, diabazy i serpentynity. W pasie grzbietów śródoceanicznych skorupa ziemska jest bardzo ścieśniona i w jej głąb wnika rozgrzana materia górnego płaszcza; w strefach przejściowych (łuki wysp, morza marginalne) natomiast skorupa ziemska jest pogrubiona (w starych łukach nawet do 35 km).

Nowe dno oceanu tworzy się w dolinach ryftowych, stanowiących oś grzbietów śródoceanicznych; strefa subdukcji (niszczenia dna oceanicznego) pokrywa się rowami głębokomorskimi.
Rzeźba dna oceanicznego

Ze względu na złożoną budowę geologiczną i bardzo urozmaiconą rzeźbę w dnie oceanicznym wydziela się:
- podwodne obrzeże kontynentalne; zajmuje ono ok. 23% powierzchni dna Oceanu Światowego; obejmuje: szelf, stok i podnóże kontynentalne,
- strefę przejściową dna oceanu; zajmuje 8,5% powierzchni dna Oceanu Światowego; obejmuje: baseny morskie, łuki wysp wulkanicznych i rowy oceaniczne,
- właściwe dno oceaniczne, tzw. łoże oceanu, zajmujące ok. 69% powierzchni dna Wszechoceanu; są to baseny oceaniczne i grzbiety śródoceaniczne.

Dno Oceanu Światowego (schemat); podwodne obrzeże kontynentalne: 1 - szelf, 2 - skok kontynentalny, 3 - kanion, 4 - podnóże kontynentalne, platformy oceaniczne: 5 - gujot, 6 - równina abysalna, 7 - góry podwodne, 8 - grzbiet śródoceaniczny, 9 - rów głębokowodny, 10 - łańcuch wysp, 11 - morze przybrzeżne

Dodaj swoją odpowiedź