Nauka o języku.

1. Omów cztery podstawowe zasady rządzące polską ortografią.

– zasada fonetyczna – piszemy jak mówimy i słyszymy, np. nos, woda, pisać
– zasada morfologiczna – piszemy zgodnie z budową wyrazu, uwzględniając oboczności występujące w obrębie odmiany lub widoczne na tle rodziny wyrazów, np. trawka , bo trawa; morze , bo morski
– zasada historyczna – należy pamiętać o tym, iż niegdyś istniało o długie, które kontynuuje dzisiaj głoska oznaczona literą ó. Chociaż brzmi ona identycznie jak u, to jednak piszemy: góra, córka, próżny, żółty. Także głoska h nie była dawniej taka sama jak ch. Ten stan pierwotny uzasadnia więc stosowanie innej litery w cłowach: chata, brzuch, chochot niż w wyrazach: honor, humor, bohater
– zasada umowna – należy pamiętać o przepisach, które regulują np. posownie łączną i rodzielną wyrazów czy też stosowanie wielkiej litery. Zgodnie z nimi partykuła nie z przymiotnikiem i rzeczownikiem występuje zawsze razem, natomiast natomiast czasownikiem oddzielnie – niepokój, niedobry, nie znać, nie lubić. Mamy formy: z dala oraz spod, z powodu i spośród.

2. Omów funkcje języka

Wyróżniamy następujące funkcje języka:
– komunikatywna – język daje przede wszystkim możliwość porozumiewania się. Możemy porozumieć się za pomocą innych środków (gesty, mimika, dym z ogniska itp), ale nad nimi przewagę ma język, ponieważ za jego pomocą można przekazać bardzo złożone informacje. Język daje możliwość przekazywania informacji o myślach, uczuciach, możliwość porozumiewania się na odległość (listy - przekazy pisemne) i niezależnie od czasu, w którym informacja została wysłana (możemy czytać księgi napisane np. w średniowieczu).
– poznawcza – język pełni funkcję poznawczą, to znaczy w swojej strukturze magazynuje rezultaty wielowiekowego poznania rzeczywistości - wiedzy. I tak np. Eskimosi w swoim słownictwie wyróżniają kilkadziesiąt słów opisujących śnieg - różne jego postacie, jego odmienność.
– prezentacyjna – to zdolność do pośredniego informowania o nadawcy w sposób niezamierzony. Np. osoba niewykształcona, używając form niegramatycznych ("tymi ręcami", "wyszłem") informuje nas o swoim niewykształceniu. Wyrazu "kajet" używają z reguły osoby starsze.
– ekspresywna – to zdolność języka do powiadamiania odbiorcy o doznanych uczuciach - zdolność do wyrażania uczuć, ocen. Kiedy o kocie powiemy "kiciuś", to wyrażamy w ten sposób swój dodatni stosunek do zwierzęcia. Wyraz "babsztyl", "babsko" informuje o naszej antypatii. Uczucia wyrażamy poprzez odpowiedni dobór słownictwa, intonację. Wyrazem językowej ekspresji są apostrofy, zdania wykrzyknikowe, słowa nacechowane emocjonalnie.
– impresywna – w pewien sposób łączy się z ekspresywną. Jest to zdolność języka do kształtowania, wywoływania za pomocą komunikatu językowego oczekiwanej reakcji odbiorcy. Dzięki tej funkcji nadawca może kształtować postawy i zachowania odbiorcy. Np. gdy mówię do kogoś "Otwórz okno", oczekuję, że ten ktoś okno otworzy. Do tej funkcji należą komendy wojskowe, np.: "Padnij!", "Powstań!", "Rozejść się" itp. Najczęściej, gdy język jest podporządkowany tej funkcji, nadawca używa trybu rozkazującego lub bezokoliczników. Często spotykamy się z typem takiej funkcji w tekstach ustaw, regulaminach, a także w hasłach i sloganach reklamowych ("Cukier krzepi", "Domestos zabija bakterie").
Rodzajem wypowiedzi impresywnej, określanej mianem groźnej, jest wypowiedź, która jest zarazem manipulacyjna. Nadawca nie ujawnia swoich rzeczywistych intencji i traktuje odbiorcę jako nieświadome narzędzie w urzeczywistnianiu swoich planów. Przykładem takiej wypowiedzi są przemówienia oskarżycieli Sokratesa, którzy chcieli wpłynąć na decyzję sędziów i w ten sposób doprowadził do skazania Sokratesa na śmierć.
– reprezentatywna – to zdolność języka do zastępowania, czyli symbolizowania zjawisk. Jeżeli powiem "Mam jabłko", przekazuję informację, o przedmiocie znajdującym się niekoniecznie w zasięgu mojej ręki. Wyraz "jabłko" w wystarczający sposób określa przedmiot, który mam na myśli.
– poetycka – z funkcją poetycką spotykamy się w literaturze pięknej. Przejawia się w różny sposób, w zależności od epoki, pisarza, odbiorców. Funkcja ta nie ogranicza się, wbrew nazwie, tylko do poezji. Jest obecna w prozie poetyckiej, przemówieniach, żartach, kalamburach, mowie potocznej. Tworząc teksty o funkcji poetyckiej nadawca chce zaskoczyć, rozśmieszyć, a przede wszystkim zachwycić.

3. Co składa się na treść i zakres wyrazu ?

Każdy wyraz ma swoją treść i swój zakres. Treścią nazywamy istotne cechy tego, co ten wyraz oznacza. Zakresem wyrazu nazywamy ogół przedmiotów nazywanych tym wyrazem.
Między treścią wyrazu a jego zakresem zachodzi nierozerwalny związek: im bogatsza jest treść wyrazu, tym węższy jest jego zakres.
Przykłady:
a) roślina, drzewo, modrzew
– roślina – zakres najszerszy
– treść najuboższa
– drzewo – zakres węższy
– treść bogatsza
– modrzew – zakres najwęższy
– treść najbogatsza
b) ptak, drób, kura, kaczka, gęś
– ptak – zakres najszerszy
– treść najuboższa
– drób – zakres węższy
– treść bogatsza
– kura, kaczka, gęś – zakres najwęższy
– treść najbogatsza

4. Na dowolnie wybranych przykładach wyjaśnij co oznacza barwa uczuciowa wyrazu.

Oprócz treści znaczeniowej każdy wyraz ma słabsze lub mocniejsze zabarwienie uczuciowe.
Barwa uczuciowa wyrazu - to odbicie naszego stosunku do tego co nazywamy tym wyrazem.
Różne są nasze uczucia i różne bywa ich natężenie, toteż zabarwienie uczuciowe może być:
– od pogardliwego do wyrażającego zachwyt
– od obojętnego lub ledwie wyczuwalnego do bardzo silnego
Barwa uczuciowa wiąże się z treścią całego wyrazu lub tylko z przyrostkiem [zdrobniałe: -ek, -ik, -ka; zgrubiałe: -us, -uch], a czasem dopiero zabarwienie uczuciowe nadaje wyrazowi kontekst [np. ten mój ukochany urwis]. Przykład: ręka - barwa uczuciowa obojętna, rączka - dodatnia, łapa - ujemna. Wyrazy: gęś, osioł, rżeć mają obojętne zabarwienie uczuciowe, gdy odnoszą się do zwierząt, ale nabierają silnego zabarwienia uczuciowego ujemnego w zastosowaniu do ludzi.


5. Wyjaśnij pojęcia: komunikacja językowa, akt mowy komunikat.

Po to, żeby dwoje ludzi porozumiewało się między sobą za pomocą języka, muszą być spełnione pewne warunki. Jeden z tych ludzi – będziemy go nazywać nadawcą – musi wypowiedzieć lub napisać to, co chce przekazać, tj. swój komunikat (inaczej przekaz). Komunikat ten musi dotrzeć do osoby, która go odbiera, zwanej odbiorcą. Tym samym między nadawcą i odbiorcą musi zaistnieć kontakt. Komunikat dociera do odbiorcy przez kanał komunikacyjny.
Aby komunikat dotarł do odbiorcy, nie wystarcza sam kanał (tj. powietrze, papier czy przewody telefoniczne) – konieczne są też nośniki przekazywanej informacji, takie jak fala głosowa czy świetlna, farba drukarska czy też taśma magnetofonowa.
Niektóre typy kanałów komunikacyjnych wymagają posługiwania się instrumentami komunikacyjnymi, takimi jak długopis, maszyna do pisania czy aparat telefoniczny.
Po to, żeby komunikat nadawcy został zrozumiany przez odbiorcę, muszą oni posługiwać się tym samym kodem – inaczej systemem językowym. Kod służy nadawcy do budowania (tj. kodowania) jego wypowiedzi (inaczej tekstu), odbiorcy – do odbioru jej treści. Kod języka naturalnego składa się ze słownictwa, tzn. zbioru wyrazów, i gramatyki, tj. reguł łączenia tych wyrazów w większe całości – wyrażenia i zdania. Występuje on w dwóch formach: mówionej i pisanej, którymi posługujemy się w zależności od typu kontaktu i kanału komunikacyjnego.
Jeżeli spełnione są warunki, o których była mowa wyżej, i nadawca przekazuje odbiorcy jakiś komunikat, to mówimy, że mamy do czynienia z aktem komunikacji. Każdy akt komunikacji językowej jest aktem mowy lub też składa się z większej liczby aktów mowy.
Akt mowy stanowią najmniejsze jednostki w porozumiewaniu się językiem. Są one bardzo zróżnicowane w swoich intencjach, np.
1) Czy możesz przyjść do mnie jutro? – pytanie
2) Przyjdź do mnie jutro. – rozkaz lub prośba
3) Jutro będę u ciebie na pewno około południa. – obietnica
4) Dawno nie widziałem Piotra. – stwierdzenie
5) Przykro mi, że tak długo ciebie zaniedbywałem. – usprawiedliwienie
6) Jeżeli nie pokażesz się u na w tym tygodniu, nie chcę cię więcej znać, Piotrze. – ostrzeżenie, groźba
7) Nie zwlekaj lepiej ze zwrotem tego długu. – rada
8) Jakże miło cię zobaczyć w naszych progach! – powitanie
9) Oby się to dobrze skończyło! – życzenie
10) Gratuluję ci tej twojej nagrody! – gratulacje
Te same intencje mogą być wypowiedziane w różny sposób: jeszcze dobitniej niż w przytoczonych zdaniach lub też mniej jednoznacznie. Na przykład zdanie (6) można poprzedzić zwrotem ostrzegam cię, zdanie (7) zwrotem radzę ci.
Można je również zmodyfikować inaczej:
6a) No, jeżeli ty się nie pokażesz u nas w tym tygodniu…
7a) Byłoby dobrze, żebyś nie zwlekał ze zwrotem tego długu.
W tej formie zdania te trzeba ujednoznacznić – (6a) jako ostrzeżenie, (7a) jako radę – kontekstem lun intonacją (przy wypowiedzi ustnej). Warunkiem rozumienia komunikatu nadawcy przez odbiorcę jest dotarcie do rzeczywistych intencji nadawcy, właściwe odczytanie jego aktów mowy.




6. Pochodzenie języka polskiego.

Badania języków europejskich wskazują, że wykształciły się one w odległej przeszłości z jednego języka, istniejącego kilka tysięcy przed naszą erą. Zwykło się go nazywać językiem praindoeuropejskim i traktować jako hipotetyczny język istniejący na obszarze Europy i w zachodniej części Azji.
Wielka i pradawna rodzina indoeuropejska zajmuje dziś obszar od Indii aż po zachodnie krańce Europy, od Morza Śródziemnego aż do północnych jej krańców.

Wspólnota indoeuropejska istniała do przełomu III i II tysiąclecia p.n.e. (dowodem na to, że wówczas właśnie przestała istnieć są zabytki języka hetyckiego, które sięgają XVIII w. p.n.e. i świadczą o daleko posuniętym ukształtowaniu się odrębnego już języka indoeuropejskiego).
Z owej wspólnoty wykształciły się grupy językowe:
W Azji (indyjska, irańska, ormiańska, tocharska, hetycka,)
Jak widać z powyższego zestawu, spośród współczesnych języków narodowych tylko nieliczne: język węgierski, fiński i estoński nie wywodzą się ze wspólnego indoeuropejskiego pnia.

Przyczyny powstawania języków:
rozluźnienie pierwotnej styczności językowej jako efekt wędrówek plemion indoeuropejskich,
rozwój językowy poszczególnych zespołów ludnościowych wchodzi na odmienne tory uwarunkowane rozmaitością stosunków geograficznych, gospodarczych, społecznych oraz ewentualną obecnością na zajmowanym terenie dawnych mieszkańców, którzy nie należeli do zespołu indoeuropejskiego.
Ok. roku 2000 p.n.e. ludność indoeuropejskiej kultury tzw. ceramiki sznurkowej dotarła m. in. na obszar pomiędzy Odrą a dorzeczem Oki, gdzie zamieszkiwała praugrofińska ludność tzw. kultury grzebykowej. Na tym obszarze wkrótce wytworzyła się językowo-etniczna wspólnota zwana zespołem bałtosłowiańskim.
Rozłam zespołu bałtosłowiańskiego:
w latach 1800-1500 p.n.e. z Niemiec środkowych ku wschodowi przemieszcza się grupa ludów prezentujących tzw. kulturę łużycką; pomiędzy 1500-1300 r. p.n.e. rozlewa się w dorzeczu Odry i Wisły poza Bug, na południu przekracza Sudety, Karpaty, zajmuje północne Czechy, Morawy i Słowiańszczyznę aż po Dunaj;
zachodni odłam ludności zespołu probałtyckiego krzyżuje się z elementami kultury łużyckiej. W taki sposób dochodzi do rozłamu na dwa zespoły:
Wspólnota prasłowiańska wpierw kształtuje się w czasie długotrwałego procesu migracyjnego i kulturowego, jednak w wyniku scalenia zespołu kultur grobów jamowych i pól grzebalnych w ciągu tysiąclecia IV w. p.n.e. - IV w. n.e.. - powstaje stosunkowo jednolita kultura.

Prawdopodobnie początkowo zajmowała obszar dorzeczy Odry i Wisły a ekspansja nastąpiła w kierunku północy, wschodu i południa. Jej granicami stały się:
na północy - wybrzeże Bałtyku między Odrą i Wisłą,
na zachodzie - średnia Odra,
na wschodzie - środkowy bieg Dniepru,
na południu - zachodnie i środkowe Karpaty i średni bieg Dniestru
Z tego terytorium później miała się dokonać dalsza ekspansja ludności prasłowiańskiej ku wschodowi po dorzecze Niemna, Wołyń i Podole, ku południowi po dorzecze Cisy.
Rozpad jedności wspólnoty prasłowiańskiej
W miarę rozprzestrzeniania się zespołu rozluźniała się więź pomiędzy plemionami, ich byt warunkowały odmienne warunki, a w okresie III - VI w. n.e. doszło do rozpadu wspólnoty i w efekcie ukształtowały się trzy zespoły językowe słowiańskie:
zachodniosłowiański
wschodniosłowiański
południowosłowiański
Z tych trzech grup drogą stopniowego rozwoju wyłoniły się istniejące do dziś języki słowaińskie:
z zespołu wschodniosłowiańskiego:
j. rosyjski
j. białoruski,
j. ukraiński

Grupa ta najliczniejsza (stanowi 2/3 Słowian) zachowała dużą jednolitość. Cechuje ją m.in. swobodny, ruchomy akcent ; występuje tu również tzw. pełnogłos -oro-, -olo- , np. doroga, kolos jako wynik innego niż w polszczyźnie rozwoju dawnych prasłowiańskich sonantów r, l stojących pomiędzy spółgłoskami
Słowianie wschodni używają tzw. grażdanki.
Z zespołu południowosłowiańskiego (języki te cechuje akcent toniczny)
j. serbo-chorwacki,
j. słoweński,
j. bułgarski,
j. macedoński,
j. bułgarsko-macedoński narzecza z okolic Solunia, zapisany pod koniec IX w., znany pod nazwą języka staro-cerkiewno-słowiańskiego.
W grupie tej charakterystyczny jest zanik deklinacji, brak bezokolicznika oraz rodzajnik występujący po rzeczowniku oraz to, że Bułgarzy, Serbowie i Macedończycy posługują się cyrylicą
Z zespołu zachodniosłowiańskiego
j. czeski,
j. słowacki,
j. górnołużycki,
j. dolnołużycki,
język polski,
j. drzewiański (połabski) z okolic Lneburga w prowincji hanowerskiej - zamarły w połowie XVIII w.

7. Rodzaje i funkcje archaizmów.

Funkcje archaizmow:
Używanie archaizmów w tekstach współczesnych służy stworzeniu nastroju dawności lub powagi, patosu. Archaizmy to słowa nie należące do czynnego zasobu słownictwa współczesnej polszczyzny. W twórczości H.Sienkiewicza archaizacja jest jednym ze sposobów oddawania kolorytu epoki. W poezji z kolei, archaizmy nadają pewną niezwykłość np. w "Przedśpiewie" Staffa są przejawem klasycyzmu. Staff używa takich wyrazów jak niewiasta, brzemienna, starce, co jest jednym ze sposobów nadania charakteru odświętnego, starożytnego.

Rodzaje archaizmów:
– fonetyczne
– fleksyjne
– słowotwórcze
– leksykalne
– semantyczne
– frazeologiczne
– składniowe
– słownikowe - słowa zostały zmienione, uwspółcześnione, np. księgospis - katalog, warch - gniew.
– rzeczowe - nie istnieją do nich odpowiedniki rzeczowe, np. dyby, pręgież.
– całkowite - wyparte z języka, nie rozpoznajemy jego znaczenia, np. główszczyzna - kara, grzywna za zabójstwo.
– częściowe - rozpoznajemy jeszcze jego znaczenie, np. potępić w czambuł - potępić całkowicie, oddać coś z nawiązką.

8. Rodzaje stylizacji i ich funkcje.

Funkcje stylizacji:
Stylizacja językowa - [naśladownictwo pewnego stylu języka] wprowadzenie do utworu elementów właściwych mowie określonych środowisk, epok, bądź elementów charakterystycznych dla określonej formy wypowiedzi, czy określonego stylu.

Stylizacja - sformułowanie w pewien sposób jakiejś wypowiedzi. Kształtowanie dzieła artystycznego zgodnie z wymaganiami określonego stylu, nadawanie cech określonego stylu.

Rodzaje stylizacji:
– archaiczna – wprowadzenie archaizmów i form fonetycznych, fleksyjnych, składnikowych i słowotwórczych właściwych danej epoce, np. "Trylogia" Henryka Sienkiewicza. Stylizacja archaiczna archaizacja.
– gwarowa [dialektyzacja] – wprowadzenie autentycznej gwary lub form gwarowych np. "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego, czy "Chłopi" Reymonta.
– środowiskowa – wprowadzenie do utworu pewnej liczby wyrazów i zwrotów charakterystycznych dla jakiegoś środowiska, np. "Syzyfowe prace" Stefana Żeromskiego [środowisko uczniowskie].
– stylizacja biblijna – "Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego" Adama Mickiewicza.
– naśladownictwo – np. "Iliady" Homera w "Monachomachii" Ignacego Krasickiego.

9. Wymień zabytki piśmiennictwa polskiego; omów dwa wybrane.

IX w. – spis nazw polskich plemion
„Dagome index”
X w. – najdawniejszy polski dokument, Mieszko I oddaje państwo pod opiekę papieżowi, nazwy geograficzne
„Kronika Theimara”
X-XI w. – nazwy plemion (Ślązanie), nazwy rzek (Odra, Bóbr) i nazwy miast (Krosno)
„Bulla Gnieźnieńska”
XII w. – rejestr dóbr kościelnych, „Złota Bulla języka polskiego” zawiera 410 nazw polskich
“Księga Henrykowska”
XIII w. – pierwsze polskie zdanie: „Dac ac ja pobrucze a ty poczywaj”
Kazania Świętokrzyskie
XIV w. – autor-kaznodzieja starał się nadać swoim kazaniom artystyczna formę, utrzymane są w tonie podniosłym, adresatem tych kazań są wykształceni ludzie
„Kazania Gnieźnieńskie”
XV w. – 103 kazania łacińskie, 10 polskich, zabytek trójjęzyczny: niemiecki, łaciński, polski
„Bogurodzica” – pierwszy tekst napisany po polsku mający charakter religijny
„Psałterz Floriański” – najstarszy zachowany przekład Psalmów Dawida, zawiera tekst psalmów w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim, psałterze pełnia w średniowieczu funkcje modlitewnika
„Psałterz Puławski”
XV w. – modlitewnik zawierający komentarz do każdego psalmu
„Apokryty” – przedstawiają żywoty świętych
„Roty sadowe” – formuły przysiąg sadowych
„Biblia Szaroszpatacka” – pierwszy i jedyny polski przekład Biblii

10. Wymień systemy weryfikacyjne, omów dwa wybrane.

Systemy wersyfikacyjne w wierszu
W literaturze polskiej występują zasadniczo trzy systemy wersyfikacyjne zwane numerycznymi. Są to: sylabizm (wiersz sylabiczny), sylabotonizm (wiersz sylabotoniczny), tonizm (wiersz toniczny) oraz nieregularne odpowiedniki tych wierszy. Poza tym wyróżniamy także wiersze nienumeryczne: średniowieczny wiersz zdaniowo-rymowy oraz współczesny wiersz wolny. Pierwszym regularnym systemem wersyfikacyjnym w poezji polskiej był sylabizm.

Średniowieczny wiersz zdaniowo-rymowy (zwany też składniowo-intonacyjnym)
Najstarszy polski typ wiersza występował w okresie średniowiecza oraz wczesnego renesansu. Wers tworzy w nim pełne zdanie lub zamknięty człon zdania. Nie przestrzegano jednakowej liczby sylab w wersach (jest to zatem wiersz asylabiczny). Rym uzyskiwano przez powtórzenie tej samej formy gramatycznej (np. w "Bogurodzicy" nosimy - prosimy, pobyt - przebyt). Wiersze średniowieczne recytowano zazwyczaj przy akompaniamencie muzyki (była to zatem tzw. poezja meliczna - od greckiego melos, czyli pieśń, śpiew).

Wiersz współczesny zdaniowy
numeryczny wiersz składniowy, nie posiadający rymów, w którym rozczłonkowanie na wersy pokrywa się z intonacyjnym frazowaniem prozy. Współczesnym wierszem zdaniowym jest np. utwór W. Szymborskiej "W rzece Heraklita" (z tomu "Sól").

Wiersz sylabiczny
W każdym wersie występuje ta sama liczba sylab, stały rym żeński w zakończeniu wersu, stały akcent paroksytoniczny (a zatem na przedostatnią sylabę) i średniówka w wersach dłuższych niż ośmiogłoskowe. Ilość sylab w wersie waha się od 4 do 17. Najczęściej stosowane rozmiary wersów to: ośmiozgłoskowiec, jedenastozgłoskowiec (5+6), ze średniówką po piątej sylabie, trzynastozgłoskowiec (7+6), ze średniówką po siódmej sylabie.
Ośmiozgłoskowiec występuje najczęściej w takich gatunkach, jak: bajka, fraszka, sielanka, ballada, często w wierszach dla dzieci.
Przykłady: "Pieśń świętojańska o Sobótce" Kochanowskiego, "Psalmy przyszłości" Krasińskiego.
Jedenastozgłoskowiec występuje bardzo często w romantycznej poezji epickiej, w strofach trójwersowych (tercynach), sześciowersowych (sekstynach) i ośmiowersowych (oktawach).
Przykłady: "Beniowski", "Król Duch" Słowackiego, "Monachomachia" Krasickiego.
Trzynastozgłoskowiec - najpopularniejszy, np. "Wojna chocimska" Potockiego, "Treny" Kochanowskiego, "Pan Tadeusz" Mickiewicza. W przekładach z greki i francuskiego występuje jako odpowiednik heksametru i aleksandrynu (francuski wiersz klasyczny 12-zgłoskowy z akcentem na zgłosce szóstej i średniówką po niej; tzw. wiersz heroiczny, zastosował go P. Corneille w "Cydzie" - J.A. Morsztyn przetłumaczył "Cyda" zastępując aleksandryn trzynastozgłoskowcem).

Wiersz sylabotoniczny
Wiersz ten charakteryzuje się: stałą liczbą sylab w wersach, jednakową liczbą sylab akcentowanych w wersie i ich stałym umiejscowieniem. Jest on wobec tego bardziej zrytmizowany niż wiersz sylabiczny. Pojawił się już pod koniec XVIII wieku, typowy stał się dla liryki XIX wieku, obecny najczęściej w krótkich utworach lirycznych, zwłaszcza w pieśniach stylizowanych na pieśni ludowe. Podstawową jednostką miary rytmicznej jest tu stopa. Pojawia się w poezji W. Pola, T. Lenartowicza, M. Konopnickiej, A. Asnyka "Ulewa", J. Kasprowicza "Melodia mgieł nocnych", B. Leśmiana "Dziewczyna".
Spokrewniony z wierszem sylabotonicznym jest tzw. polski heksametr - odpowiednik heksametru antycznego, zastosował go np. Adam Mickiewicz w "Powieści Wajdeloty" z "Konrada Wallenroda" (rozpiętość wersu mieści się w granicach od trzynastu do siedemnastu sylab, pierwsza sylaba każdego wersu jest akcentowana, a także stały jest akcentowy układ ostatnich pięciu sylab w wersie) czy Norwid "Bema pamięci żałobny rapsod".

Wiersz toniczny
Występuje w nim jednakowa liczba akcentów w każdym wersie, równocześnie ich rozkład nie jest stały. Na przykład w "Księdze ubogich" J. Kasprowicza, w strofie: "Umiłowanie ty moje! (dwa zestroje akcentowe)/ Kształty nieomal dziecięce! (trzy zestroje akcentowe)/ Skroń dotąd nie pomarszczona (trzy zestroje akcentowe)/ Białe, wąziutkie ręce" (trzy zestroje akcentowe). Dzięki regularnemu układowi zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach wybija się rytm, tempo muzyczne strofy. Poeci, którzy stosowali wiersz toniczny, to m.in. W. Broniewski, J. Tuwim, K. Iłłakowiczówna, T. Gajcy.

Wiersz wolny
Jest to wiersz nieregularny o swobodnej budowie rytmicznej. Nie obowiązują w nim żadne schematy; długość wersów jest zróżnicowana, brak stałej liczby sylab, stóp, zestrojów akcentowych. Najważniejsze jest w nim znaczenie słów. Poeta sam decyduje o podziale utworu na strofy i wersy. Bardzo często nie występują w nim żadne znaki interpunkcyjne, co utrudnia interpretację, język zbliżony jest do języka prozy. Wiersz taki jest typowy dla poezji współczesnej, bardzo często stosowali go poeci awangardy: J. Przyboś, T. Różewicz, M. Białoszewski, choć pojawia się już w poezji Norwida. Odmiany wiersza wolnego to np. wiersz emocyjny - wiersz nienumeryczny, składniowy, gdzie podział wypowiedzi na wersy jest uzależniony od ekspresyjnej intonacji języka mówionego.


11. Zastąp wyrazy i kalki językowe z języka rosyjskiego polskimi wyrazami, zwrotami lub wyrażeniami.






12. Wymień rodzaje środków stylistycznych i podaj przykłady.

Rodzaje środków stylistycznych
Każdy wiersz może obfitować w rozmaite środki stylistyczne (zob. wiersze poetów baroku), może być ich również prawie całkowicie pozbawiony. Czasem już pobieżna analiza tekstu wystarczy, by określić, co jest w nim dominantą stylistyczną (nagromadzenie anafor, instrumentacji głoskowych, a może kontrast?
Wyróżniamy cztery rodzaje środków stylistycznych:
– fonetyczne
– morfologiczne
– składniowe
– leksykalne

13. Wymień rodzaje fonetycznych, fleksyjnych, słowotwórczych, składniowych i leksykalnych środków stylistycznych i określ ich funkcje.

FONETYCZNE

– instrumentacja głoskowa (eufonia) – celowe powtarzanie tych samych głosek w bliskim sąsiedztwie, np. w wierszu "Epitafium Rzymowi" Mikołaja Sępa Szarzyńskiego: "Ty, co Rzym wpośród Rzyma chcąc baczyć pielgrzymie,/ a wżdy baczyć nie możesz w samym Rzyma Rzymie,/ patrzaj na okrąg murów i w rum obrócone (...)"
I inny przykład:
"W rzece Heraklita/ ryba łowi ryby/ ryba ćwiartuje rybę ostrą rybą, ryba buduje rybę, ryba mieszka w rybie,/ ryba ucieka z oblężonej ryby". (W. Szymborska, "W rzece Heraklita")

Jedną z odmian instrumentacji głoskowej jest aliteracja, czyli powtarzanie się tych samych głosek lub zespołów głoskowych na początku kolejnych wyrazów tworzących wers, np. "Wierzbowa wodo, wonna wikliną" (J. Iwaszkiewicz, "Ikwa i ja"), "pstro, pstrawo.. pstrokato..." ("Lato", S. Młodożeniec)

– onomatopeja – wyraz dźwiękonaśladowczy; wyróżniamy onomatopeje naturalne, które mają podobne brzmienie do odgłosów akustycznych występujących w naturze, np. bulgotać, ćwierkać, brzęczeć, kukać, turkotać, warczeć, szczekać, świstać, zgrzytać
oraz onomatopeje sztuczne (świadome wprowadzenie do utworu elementów fonetycznych, które oddają dźwięki naturalne i w ten sposób wywołują pożądane wrażenie), np. w wierszu Juliana Tuwima "Bal w operze" czytamy: "Przy bufecie - żłopanina/ Parskanina, mlaskanina"

– rym – powtórzenie jednakowych lub podobnych zespołów głoskowych na końcu wyrazów zajmujących określoną pozycję w obrębie wersu

– rytm – źródłem rytmu w wierszu jest powtarzalność; wiersz, który nie posiada rytmu to wiersz wolny.

MORFOLOGICZNE

– zdrobnienia – (stosowane często w poezji dziecięcej, np. "Pan kotek był chory i leżał w łóżeczku", jak również w utworach opisujących dzieci, np. "ucieszne gardziołko" poezji ludowej "Hej przeleciał ptaszek", także dla uwydatnienia kontrastu, np. pomiędzy napastnikiem a bezbronną ofiarą: "tak więc smok, upatrzywszy gniazdo kryjome,/ Słowiczki liche zbiera (...)" (Jan Kochanowski, "Treny")

– zgrubienia – jeśli chcemy nadać wyrazowi znaczenie pejoratywne (np. babsztyl, bachor)

– neologizmy – wyraz, wyrażenie nowo utworzone, nowe w danym języku; w poezji tworzone dla podniesienia kunsztu literackiego, zazwyczaj tylko na potrzeby danego wiersza, rzadko utrwalają się potem w języku potocznym; bardzo często występują w poezji Cypriana Kamila Norwida i Bolesława Leśmiana oraz w wierszach futurystów.

"Tam ukochał przestwornie mgłę - nierozeznawkę" (Bolesław Leśmian, "Śnigrobek")
"Ogród pana Błyszczyńskiego zielenieje na wymroczu,/ (...) / Sam go wywiódł z nicości błyszczydłami swych oczu/ I utrwalił na podśnionej drzewom trawie". (Bolesław Leśmian, "Pan Błyszczyński")
"uchodzone umyślenia upapierzam poemacę/ i miesięczę kaszkietując księgodajcom by zdruczyli" (S. Młodożeniec, "Futurobnia")

SKŁADNIOWE

– apostrofa – (utrzymany w podniosłym tonie zwrot do Boga, bóstwa, osoby lub zjawiska), często występuje np. w wierszach o charakterze modlitewnym. Warto zauważyć, że jeśli w tytule wiersza występuje przyimek "do", utwór będzie prawdopodobnie rozpoczynał się od apostrofy.
Na przykład w utworze K.K. Baczyńskiego "Modlitwa do Bogarodzicy" podmiot liryczny zwraca się do Matki Boskiej z rożnymi prośbami:
Któraś wiodła jak bór pomruków
ducha ziemi tej skutego w zbroi szereg,
prowadź nocne drogi jego wnuków,
(...)

Któraś była muzyki deszczem,
a przejrzysta jak świt i płomień,
daj nam usta jak obłoki niebieskie,
(...)

W wierszu J.A. Morsztyna "Do lutnie" mamy z kolei zwrot do ubóstwianej przez autora poezji:

Lutni wszechmocna, lutni słodkostronna,
Której smacznego dźwięku nieuchronna
Wdzięczność złe myśli rozpędza i człeku
Przysparza wieku
Wspomni (bo lepiej pomnisz) swoje siły,
Jako za tobą kamienie chodziły,
Gdy nowy mularz bez zelaz potrzeby
Stanowił Teby.

W kontekście żartobliwym - F.D. Kniaźnin, który uroczyście zwraca się do... wąsów:
"Ozdobo twarzy, wąsy pokrętne!/ Powstaje na was ród zniewieściały:/ dworują sobie dziewczęta wstrętne" ("Do wąsów").

– inwokacja – jest to rozwinięta apostrofa rozpoczynająca poemat epicki, w której autor zwraca się do muzy lub istoty boskiej z prośbą o natchnienie, inspirację, roztoczenie opieki nad powstającym utworem.
Muzo! Męża wyśpiewaj, co święty gród Troi
Zburzywszy, długo błądził...
Homer "Odyseja"

– anafora – wielokrotne powtórzenie tego samego zwrotu na początku kolejnych wersów
"Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni /(...)/ Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi,/ Prędzej zamknie w garść świat ten (...)" (J.A. Morsztyn, "Niestatek")

Przeciwieństwem anafory jest epifora, czyli powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na końcu kolejnych wersów: "Nie idzie, ale skrada się przez życie,/ Czołga się przez życie,/ sunie przez życie/ Ślimaczym, śliskim śladem". (A. Kamieńska, "Iść przez życie")

– asyndeton wieloczłonowy – brak spójników między częściami zdań lub zdaniami, np.
"O moc, o rozkosz, o skarby pilności/ Że deszcz, że drogo, że to, że tamto" (J. Tuwim, "Mieszkańcy")

– polisyndeton – połączenie współrzędnych członów zdania wieloma identycznymi spójnikami, np. "I gnają, i pchają, i pociąg się toczy" (J. Tuwim, "Lokomotywa")

– refren (przyśpiew) – wyraz, zwrot, wers lub strofa powtarzające się regularnie; występuje w utworach o wyrazistym rytmie, zwłaszcza w pieśniach. Może służyć uwydatnieniu motywu przewodniego w utworze, wyraźny refren występuje np. w wierszu Leopolda Staffa "Deszcz jesienny" - "O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny..."

– parentezy (zdania wtrącone w nawias)
"I od takiego, Boże nieskończony,
(w sobie chwalebnie i w sobie szczęśliwie
sam przez się żyjąc) żądasz jakmiarz chciwie (...)"

– przerzutnie
"Czemu wysuszyć ogniem nie próbuję
Płaczu? Czemu tak z ogniem postępuję, (...)"

"Pokój szczęśliwość. Ale bojowanie Byt nasz podniebny. On srogi ciemności Hetman (...)"

– pytania retoryczne
"Jak żyję, serca już nie mając?"
"Jak w płaczu żyję, wśród ognia pałając?"
"Cóż będę czynił w tak straszliwym boju?"
"żądasz (...) chciwie/ być miłowany i chcesz być chwalony?"

– zestawienia antytetyczne, antytezy, kontrast
"Leżysz zabity i jam też zabity/(...)/Ty jednak milczysz, a mój język kwili,/Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze" [przeciwieństwo ty-ja], (J. A. Morsztyn, "Do trupa")

"Ten fortissimo zabrzmiał, tamten nuci z cicha. Ten zdaje się wyrzekać, tamten tylko wzdychał" [zestawienie ten-tamten], (A. Mickiewicz, "Pan Tadeusz", księga VIII)

"Jego oczy są straszne, twoje - tylko miłe" [zestawienie jego-twoje], (K.I. Gałczyński, "Szekspir i chryzantemy")

LEKSYKALNE

– animizacja (ożywienie) – nadawanie przedmiotom lub zjawiskom cech charakterystycznych dla świata żywych

– epitet – wyrazy określające, które podkreślają bądź uwydatniają jakąś charakterystyczną cechę opisywanego przedmiotu, osoby, zjawiska czy stanu. Najczęściej występują w formie przymiotników, lecz epitetem może być także rzeczownik czy imiesłów. Wyróżniamy kilka rodzajów epitetów:
epitet bezpośredni: zielone oczy, ładne ręce, przyjemny głos,
epitet metaforyczny, epitet stały (określenie tworzące trwały związek frazeologiczny z określanym wyrazem), występujące szczególnie u Homera np. prędkonogi Achilles, nieskazitelny Ajgistos, gromowładny Zeus, drętwa śmierć,
epitet tautologiczny (określenie wyrażające oczywistą właściwość danego przedmiotu): masło maślane, marna marność

– eufemizm – wyraz bardziej ogólny, stosowany w celu złagodzenia treści wypowiedzi, zwłaszcza wtedy, gdy trzeba uniknąć słów bądź określeń drażliwych, nieprzyzwoitych, wulgaryzmów słowami mniej dosadnymi, delikatniejszymi, np. "mijasz się z prawdą" zamiast "łamiesz, "zaglądać do kieliszka" zamiast pić alkohol, "odszedł", "zasnął", "przeniósł się na łono Abrahama" zamiast umarł, "ona nie jest zbyt dobrą aktorką" zamiast ona jest złą aktorką. Najczęściej spotykamy je w wypowiedziach polityków, dyplomatów, w reklamach. W poezji występują tam, gdzie autor obawia się np. naruszenia jakiegoś tabu językowego.
Czasem jednak jest zupełnie odwrotnie - poeci unikają eufemizmów, posługują się wulgaryzmami np. w wierszu "Bal w operze" Julian Tuwim chce podkreślić okrucieństwo uczty - czytamy zatem: "Na talerzu Donny Diany/ Ryczy wół zamordowany/ Dżawachadze, prync gruziński/ Rwie zębami tyłek świński".

Odmianą jest peryfraza, czyli omówienie, opis, charakterystyka - polega na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność lub cechę przez ich rozbudowany opis, metaforę lub charakterystykę np. zamiast Fryderyk Chopin - najwybitniejszy polski kompozytor, zamiast Henryk Sienkiewicz - autor "Trylogii".

– oksymorony – zestawienia wyrazów sprzecznych znaczeniowo, wykluczających się, np. zgodne spory, suchego przestwór oceanu, pewność niepewna, zimne ognie, bywalec niebytu, nieistniejące istnienie.

– paradoksy – zaskakujące sformułowanie, zawierające treść sprzeczną wewnętrznie, sprzeczną z powszechnymi poglądami
"Nie żyjąc, jako ogień w sobie czuję?" (J.A. Morsztyn, "Cuda miłości")
"Cokolwiek stracisz, tym się zbogacisz" (L. Staff, "Jest czas olbrzymich prób...")

Inne: synonimy, porównania, porównania homeryckie

– metafory (przenośnie)
Wyróżniamy kilka rodzajów metafor:
a) hiperbola - zamierzona przesada
"Przebóg! Jak żyję, serca już nie mając?"
b) metonimia (zamiennia) – używana wówczas, gdy między właściwym a przenośnym znaczeniem wyrazu występuje jakaś zależność, np.
"lubić pióro Herberta" - oznacza to, iż ktoś lubi styl, jakim posługiwał się Herbert
"czytać Sienkiewicza" - w tym wypadku oczywiste jest, że chodzi o utwory Sienkiewicza
"cała Ameryka zamarła z przerażenia", czyli mieszkańcy Ameryki
"zdobyć Złote Lwy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni", czyli zdobyć nagrodę na tym festiwalu
"w tej restauracji jadają wyłącznie białe kołnierzyki", a zatem jadają tam urzędnicy, pracownicy umysłowi
"rozbłysły okna"
"huknęły spiże"

Odmianą metonimii jest synekdocha (ogarnienie), oparta na zasadzie ekwiwalencji i wymienności wyrazów bliskoznacznych:
1) gatunku zamiast rodzaju lub odwrotnie, np. "śmiertelnik" zamiast człowiek (np. w tytule wiersza C.K. Norwida "Zaczepiony przez Sybillę śmiertelnik odpowiedział")
2) części zamiast całości (z łac. pars pro toto), np. "próg" lub "dach" zamiast dom, "szyja" zamiast głowa
3) materiału zamiast wykonanego z niego przedmiotu ("żelazo" w znaczeniu miecz, "srebra" w znaczeniu zastawa stołowa)
4) obiektu w liczbie pojedynczej zamiast w liczbie mnogiej, np. "nie lubię kłamcy" zamiast kłamców
5) liczby określonej zamiast nieokreślonej, np. "setki wrażeń", "sto myśli"
6) osoby zamiast imienia pospolitego, np. Zoil - złośliwy krytyk

– personifikacja, czyli uosobienie, a zatem nadawanie zwierzętom, zjawiskom, pojęciom abstrakcyjnym (takim jak śmierć, miłość, dobro), zjawiskom przyrody cech ludzkich. Taki zabieg często występuje w bajkach, np.
"Czegoż płaczesz? - staremu mówił czyżyk młody" (I. Krasicki, "Ptaszki w klatce")
Inny przykład to w "Rozmowie Mistrza Polikarpa ze śmiercią" śmierć ukazuje się Polikarpowi w postaci rozkładającego się ciała ludzkiego i przemawia do przerażonego Mistrza ludzkim głosem ("Śmierć do niego przemówiła").

14. Wymień rodzaje związków frazeologicznych frazeologicznych podaj przykłady.

Związek frazeologiczny – jest to mniej lub bardziej stałe połączenie wyrazów (zawsze logiczne)

Podział związków frazeologicznych ze względu na budowę:
a) fraza – to związek w głównym zdaniu, czyli podmiot z orzeczeniem np. pan sprząta
b) wyrażenie – związek, który tworzy rzeczownik z wyrazem go określającym np. rzeczownik z przymiotnikiem, czyli epitet (pyszne ciasto); rzeczownik z imiesłowem przymiotnikowym (idący człowiek); rzeczownik z rzeczownikiem (książka Kasi); rzeczownik z zaimkiem dzierżawczym (moja książka)
c) zwrot – związek, który tworzony jest przez czasownik z wyrazem go określającym np biegnie szybko

Podział ze względu na stopień zespolenia wyrazów w związku:
a) luźne – znaczenie jest prostą sumą znaczeń wyrazów np. piechota wylewa się - woda wylewa się - płyn wylewa się - lawa wylewa się (czyli rzecz wylewająca się może być różna, byle tworzyła całość z resztą)
b) stałe – znaczenie nie jest sumą znaczeń np. coś mu strzeliło do głowy (nie można zamieć głowę na nogę, czy szyję - sens tylko na to wyrażenie ze słowem głowa), albo grać komuś na nerwach (nie można grać komuś na nogach, czy żyłach - dlatego nie można zmienić słowa nerwy na coś innego, bo związek będzie niezrozumiały, bez sensu)
c) łączliwe – połączenie wyrazów, które są ze sobą związane znaczeniowo np pobudzić czyjąś wyobraźnię

Związki frazeologiczne mogą mieć znaczenie przenośne i dosłowne:
– dosłowne: żelazna krata, cięka torba
– przenośne: żelazny repertuar, ciężkie przeżycia

15. Wymień rodzaje stylów i scharakteryzuj je.

Styl – jest to zespół środków językowych wybieranych przez autora tekstu ze względu na ich przydatność do realizacji celu wypowiedzi. Dwa kryteria podziału stylów:
a) według nadawców tekstu:
– indywidualne – jeden autor lub utwór
– typowe – właściwe określonej grupie mówiących, czy piszących, np. styl epoki, prądu literackiego, gatunku literackiego
b) według celów wypowiedzi
– style funkcjonalne – potoczny, urzędowy, publicystyczny, naukowy, artystyczny

Rodzaje stylów funkcjonalnych:
– styl potoczny - najczęściej stosowany w języku mówionym, w pamiętnikach, listach, w dialogach utworu literackiego itp. w celu ożywienia akcji, opisu lub scharakteryzowania osoby mówiącej, czy środowiska
– wyrażenia i zwroty spotykane w języku mówionym
– związki frazeologiczne o charakterze potocznym
– słownictwo o zasięgu środowiskowym
– silne zabarwienie uczuciowe
– nieregularność składni, uproszczenia w budowie
– przewaga zdań pojedynczych
– stosowanie zdań bezspójnikowych
– równoważniki zdań i anakoluty [odstąpienie od logicznej lub składniowej ciągłości]
– wyrazy dosadne, przysłowia, gwara
– styl urzędowy – jest związany z działalnością różnego rodzaju instytucji społecznych, prywatnych i państwowych [może wystąpić w utworze literackim]
– ustalone i konwencjonalne formuły i zwroty
– bezosobowość i kategoryczność sformułowań:
a) stosowanie strony biernej
b) stosowanie zdań bezpodmiotowych
c) stosowanie takich wyrazów jak: należy, zabrania się, jest zobowiązany, powinien, uprasza się, uiścić, sprolongować, nabywać...
– odpowiednie rozmieszczenie i podział tekstu na punkty i podpunkty, paragrafy; charakterystyczne tytuły: ustawa, zarządzenie, okólnik...
– styl naukowy – charakterystyczny dla dzieł naukowych [może wystąpić w prozie]
– terminy naukowe
– brak środków obrazowych i figur stylistycznych
– przewaga zdań podrzędnie złożonych, wielokrotnie złożonych, o skomplikowanej budowie
– ścisłość sformułowań i logiczność rozumowania
– jasność i zwięzłość
– styl publicystyczny – odznacza się dużym zróżnicowaniem wewnętrznym; może zbliżać się do stylu artystycznego w takich formach jak felieton, czy też reportaż lub do naukowego w trudniejszych pracach popularnonaukowych
– komunikatywny [prosty i zrozumiały]
– sugestywny – musi zawierać argumenty
– zawiera elementy obrazowe
– zwięzły
– tytuły wskazujące na treść artykułu
– proste środki językowe
– styl artystyczny – jest cechą utworów literatury pięknej i jest zróżnicowany wewnętrznie. Dział stylistyki zajmujący się stylem artystycznym wyodrębnia się jako osobną dyscyplinę zwaną stylistyką literacką
– przewaga środków obrazowych nad innymi środkami językowymi
– szczególnie bogate słownictwo
– obecność elementów innych stylów

16. Porównaj ze sobą dwa style.


17. Omów cechy dobrego stylu.

Podstawową cechą dobrego stylu jest komunikatywność i zgodność z zasadami poprawności, gdyż celem każdej wypowiedzi jest nawiązanie kontaktu z odbiorcą. Wypowiedź komunikatywna - to wypowiedź trafiająca do odbiorcy, odebrana przez niego zgodnie z intencją nadawcy.

Cechy dobrego stylu:
– komunikatywność
– jasność
– żywość
– obrazowość
– zwięzłość

Komunikatywność stylu osiągamy przez:
– precyzję wyrażenia
– łatwość formułowania [jasne i poprawne formułowanie zdań]
– słownictwo ogólnie zrozumiałe
– unikanie zbyt dużej ilości archaizmów i neologizmów
– wypowiedzi dostosowane do sytuacji i odbiorców
– wypowiadanie tekstu z właściwą intonacją, pauzami, akcentami, siłą głosu

Jasność osiąga się przez:
– umiejętny dobór wyrazów
– unikanie homonimów
– unikanie zbyt dużej ilości archaizmów i neologizmów
– unikanie zbyt długich zdań
– unikanie zdań wtrąconych
– unikanie częstych parafraz i zbyt wyszukanych porównań

Żywość stylu osiąga się przez:
– przeplatanie różnorodnych zdań
– stosowanie czasów w różnych funkcjach
– przeplatanie akcji dialogami, monologami, wypowiedzeniami zbliżonymi do naturalnego toku żywej mowy

Obrazowość stylu osiągamy przez:
– umiejętne stosowanie wyrażeń i zwrotów przenośnych i porównawczych
– stosowanie epitetów
– używanie onomatopei

Zwięzłość stylu polega na:
– ograniczeniu środków językowych do niezbędnych
– unikaniu zbędnych powtórzeń
– nazywaniu bezpośrednio [przy mówieniu], unikaniu


18. Przedstaw fragmenty tekstu (fragment życiorysu) w dwóch stylach.



19. Wymień rodzaje zdań złożonych i podaj przykłady.

Zdania składowe zdania złożonego mogą pozostawać wobec siebie w dwojakim stosunku:
– równorzędności – np. Kierowca zapalił papierosa (1), a podróżni zabrali się do jedzenia (2).

_1_ . _2_

– nadrzędno – podrzędnym – jedno zdanie jest nadrzędne, pozostałe zaś podrzędne. W przykładzie: Kierowca sądził (1), że pasażerowie chcą odpocząć (2). – zdanie drugie jest podrzędne względem pierwszego

_1_
:
:_2_

Często spotykamy się ze strukturami mieszanymi. W ich obrębie niektóre zdania pozostają w stosunku równorzędności, czyli współrzędności, inne zaś cechuje relacja nadrzędno – podrzędna. Na przykład: Kierowca wyłączył motor (1) i otworzył drzwi (2), gdyż sądził (3), że pasażerowie chcą odpocząć (4) i czekają z utęsknieniem na przerwę w podróży (5).
Zależności między zdaniami – składnikami ilustruje wykres:

_1_ . _2_
:
:_3_
:
:_4_ . _5_

20. Wymień rodzaje zdań złożonych współrzędnie i podaj przykłady.

W tej kategorii wyróżniamy zdania:
– łączne ( … ) – np. Nieznajomy człowiek usiadł na ławce (1), a jego pies położył się obok (2).
_1_ … _2_

W zdaniach łącznych obydwie czynności bądź łączą się przestrzennie, bądź następują po sobie.

– przeciwstawne (>…<) – np. Nieznajomy człowiek chciał usiąść na ławce (1), ale ktoś wcześniej zajął miejsce (2).

_1_ >…< _2_

W zdaniach przeciwstawnych treści obu struktur syntaktycznych przeciwstawiają się sobie.

– rozłączne (<…>) – np. Kupię ci na urodziny kwiaty (1) albo zaproszę cię do teatru (2).

_1_<…>_2_

Tutaj treści obu zdań wykluczają się wzajemnie; nie mogą zaistnieć równocześnie.

– wynikowe (>…>) – np. Drzewa pokryły się liśćmi (1), więc jest wiosna (2).

_1_>…>_2_

Treść zdania pierwszego wynika z treści zdania pierwszego.

– włączne (<…>) – np. Brat zrezygnował ze swej szansy (1), mianowicie nie zgłosił się do egzaminu (2).

_1_<…<_2_

Nazwa wynika stąd, iż treść zdania drugiego stanowi niejako interpretację zdania pierwszego; wyjaśnienie zawartej w nim myśli.

Poszczególne rodzaje zdań współrzędnie złożonych charakteryzują się różnymi spójnikami oraz wyrazami w funkcji spójników:
– zdania łączne – i, oraz, a, ani, ni
– zdania rozłączne – albo, lub, czy, bądź
– zdania przeciwstawne – ale, lecz, jednak, zaś, a
– zdania wynikowe – więc, zatem, toteż, dlatego
– zdania włączne – czyli, mianowicie
Istnieją też zdania współrzędne połączone bezspójnikowo, np. Słońce chyliło się ku zachodowi, ludzie wracali do domów, dym unosił się z kominów.

21. Wymień rodzaje zdań złożonych podrzędnie i podaj przykłady.

Zdania podrzędne pełnią w stosunku do zdań nadrzędnych takie same funkcje jak poszczególne składniki zdania pojedynczego wobec podmiotu i orzeczenia. Istnieją więc zdania podrzędne:
– podmiotowe – odpowiadające na pytania kto? co? Np. Słusznie czyni ten, kto żyje oszczędnie (kto czyni słusznie?)
– orzecznikowe – np. Mieszkanie było takie, jakie sobie wymarzyłam. (jakie było? – zdanie drugie zastępuje orzecznik, sygnalizowany zaimkiem takie)
– dopełnieniowe – np. Nie wiem, czemu się złościsz? (czego nie wiem?)
– okolicznikowe – np. Sąsiad wyszedł z domu, ponieważ znudziła mu się samotność (dlaczego?)
Zrobiło się chłodno, gdyż zapadł zmierzch (kiedy?)
Sąsiadka zasłoniła okno, żeby nikt nie zaglądał do mieszkania (w jakim celu?)
Dziecko płakało tak długo, aż wreszcie usnęło ze zmęczenia (z jakim skutkiem?)
Jak pokazują przykłady, istnieją zdania okolicznikowe miejsca, czasu, celu, warunku… itd.
– przydawkowe – np. Zmęczeni upałem turyści usiedli pod drzewem, które rzucało szeroki cień (pod jakim drzewem?).
Mało wart jest człowiek, co myśli tylko o sobie (jaki człowiek?).

24. Wyjaśnij zjawisko bliskoznaczności wyrazów.
Synonimy – wyrazy bliskoznaczne, o różnym brzmieniu i podobnym znaczeniu. Pozwalają na unikanie powtórzeń w tekście. Przykłady: łobuz, łajdak; choroba, niemoc; obawa, strach.

Synonimy – inaczej wyrazy bliskoznaczne, np.:
wiatr = wicher, wichura, tajfun
niepogoda = słota, szaruga, plucha, chlapa
Mimo bliskości znaczenia wyrazy te różni natężenie cechy lub subiektywna postawa mówiącego względem wypowiedzi

25. Części zdania.

ORZECZENIE
Konieczną częścią zdania jest orzeczenie.
Oznacza ono czynność, stan lub właściwość podmiotu.
Odpowiada na pytania: co robi podmiot?, kim jest?, jaki jest?, co się z nim dzieje?

Janek pisze.
Jedźmy na wycieczkę.
Olek jest uczniem.
Mama jest dobra i czuła.
Niebo stawało się szare.

Są dwa rodzaje orzeczenia:
a) orzeczenie czasownikowe jest wyrażone formą czasownika osobowego:

Janek pisze.
Słońce świeci.

b) orzeczenie imienne składa się z łącznika wyrażonego formą czasowników "być",
"stać się", "zostać", "musieć", "chcieć", "mieć" i orzecznika wyrażonego inną częścią mowy:
rzeczownika, przymiotnika, liczebnika, imiesłowu przymiotnikowego.

Janek został żołnierzem.
Słońce już było wysoko.
Wieczór był ciepły i cichy.
Chcę porozmawiać.
Nauka staje się przyjemnością.

PODMIOT
Podmiot jest główną częścią zdania.
Podmiot może oznaczać osoby, zwierzęta, rzeczy, zjawiska, pojęcia.
Odpowiada na pytania: kto?, co?

PCK jest instytucją służącą ludziom.
Janek pisze.
Mama jest dobra i czuła.
Niebo stawało się szare.
Ojciec i matka poszli do kina.
Ona jest chora.
Przyjechali dwaj panowie.
"Ogniem i mieczem" jest interesującą książką.

Podmiot gramatyczny to rzeczownik występujący w mianowniku, a także każda część mowy użyta w znaczeniu rzeczownika.
rzeczownik – Dom stoi na wzgórzu.
przymiotnik – Znajomy kupił nowy garnitur.
liczebnik – Wybiła dziesiąta.
czasownik – Tańczyć jest przyjemnie.
zaimek – On czyta.
przysłówek – Jutro należy do nas.
spójnik – "I" jest spójnikiem.
przyimek – "W" jest przyimkiem.
partykuła - "Li", "że" są partykułami.
wykrzyknik – "Och" rozległo się nagle.

Podmiot logiczny występuje w przypadkach zależnych:
a) gdy występuje wyraz wskazujący na brak lub nadmiar:

Dziś na ulicach dużo ludzi.
Brakuje ptasiego mleka.
W kuchni zabrakło soli.
Nie ma już wiatru.

b) gdy obok stoi liczebnik zbiorowy i główny powyżej pięciu oraz zaimek liczebny
lub przysłówek:

Do domu było ćwierć mili.
Kilkoro dzieci bawiło się w parku.
Sześć domów stało w rzędzie.
Przyjechało dwóch panów.
Gościowi spało się dobrze.
Zagrzmiały tysiące oklasków.

Podmiot domyślny jest wyrażony przez końcówkę czasownika osobowego:

Podróżujemy samochodem.
Popatrzyli na niego.
Wczoraj oglądaliście film, a dziś idziecie do teatru.
Czytałam już tę książkę.

Bywają zdania bezpodmiotowe:
Grzmi.
Taje.
Zmierzcha się.
Dnieje.
Świta.
Kłuje go w boku.
Swędzi.
Rozwidnia się.

PRZYDAWKA
Przydawka określa właściwości podmiotu i odpowiada na pytania: jaki?, który?, czyj?, ile?.

Wczoraj była piękna pogoda.
Na polach leżał biały śnieg.
Jaś wyjechał rano o piątej.
W jego domu były piękne pokoje.
Piąty dzwon był największy.

Przydawka przymiotna bywa wyrażona za pomocą:
– przymiotnika:

Rozległy się potężne brawa.
Wczoraj była piękna pogoda.

– zaimka przymiotnego:

Bartek machał tą samą chorągiewką.
Strzaskał jakąś głowę.

– liczebnika:

W oknach rozbłysło jedno, drugie, trzecie światło.

– imiesłowu przymiotnikowego:

Pięknie ubrana dama weszła do przystrojonej sali.

Przydawka rzeczowna zwyczajna jest wyrażona rzeczownikiem w tym samym przypadku i liczbie co wyraz określany:

Rzeka Wisła przepływa przez miasto Warszawę.
Ksiądz Bernardyn uciekł się do swej tabakiery.

Przydawka rzeczowna porównawcza łączy się z rzeczownikiem określanym za pomocą wyrazów: jak, jako, jakby, niby:

Ciosy spadały jak grad.
Struny zadzwoniły jak trąby mosiężne.
Na gładkie łączki niby jeziora śniące zstępowały smugi światła.
Często widać płaty ziemi jakby obdartej ze skóry.
Szczęśliwy człowiek jako kwestarz w Niehrymowie.
I bór czerwienił się na kształt ogromnego gmachu.

Przydawka dopełniaczowa wyraża się za pomocą rzeczownika w dopełniaczu:

Piękne są okolice Krakowa.
Słychać turkot pociągów i gwizd lokomotyw.
Na ławce w parku leżała teczka kolegi.

Przydawka przyimkowa jest wyrażona za pomocą rzeczownika z przyimkiem:

Na stole leżał zeszyt w kratkę.
Chmura z gradem szybko leci.

Dopowiedzenie to przydawka rozwinięta przez inne wyrazy określające:

Już trzykroć wrzasnął derkacz pierwszy skrzypek łąki.
Żubr, brodacz sędziwy, zadrżał we mchu.
Mickiewicz, największy polski poeta, spędził większą część życia na obczyźnie.

DOPEŁNIENIE
Dopełnienie to wyraz uzupełniający myśl wyrażoną w zdaniu. Jest to rzeczownik lub inna część mowy występująca w roli rzeczownika. Dopełnienie odpowiada na pytania przypadków zależnych:

Wiódł ślepy kulawego. (dopełniacz)
Pomaganie bliźnim jest cnotą. (celownik)
Piotr buduje dom. (biernik)
Dziecko rzuca piłką do kosza. (nadrzędnik)
Jan mówi o nim bardzo pochlebnie. (miejscownik)

Rozróżniamy dopełnienie bliższe i dalsze.

Dopełnienie bliższe jest wtedy, gdy przy zmianie czasownika staje się ono podmiotem:
a) Jan niesie stół.
Stół jest niesiony przez Jana.
b) Musisz pilnować dziecka.
Dziecko musi być pilnowane.
c) Podziel dwanaście przez dwa.
Dwanaście podzielono przez dwa.

Dopełnienie dalsze nie zmienia się w podmiot:
Chłopczyk wysłuchał słów matki. Rozmawialiśmy o ojcu.
On jest skory do entuzjazmu.
Jan jest wytrzymały na niewygody.
Liczę na twą pracowitość.
Lubię czytać.
Daj lekarstwo choremu.

OKOLICZNIK
Okolicznik wskazuje na okoliczności towarzyszące czynnościom, stanom lub właściwościom, o których jest mowa w zdaniu. Okoliczniki najczęściej są przysłówkami, rzeczownikami z przyimkiem oraz bezokolicznikami.

Okolicznik miejsca odpowiada na pytanie: gdzie?
Marta mieszka na wsi, nad rzeką.
Tam, w rzece jest dużo ryb.
W pobliskim lesie można znaleźć zwierzynę.
Gdzieniegdzie rośnie krzak głogu.

Okolicznik czasu odpowiada na pytanie: kiedy?
Wczoraj rano pojechałam do centrum.
Spotkałam go dwa lata temu.
Dziś idziemy do teatru.
Latem byliśmy nad morzem.

Okolicznik sposobu odpowiada na pytania: jak? w jaki sposób?
Chore dziecko z cicha stęka.
Odrabiaj lekcje starannie.
Szedł kulejąc.
Ciosy spadały jak grad.
Deszcz lał jak z cebra.

Okolicznik przyczyny odpowiada na pytanie: z jakiego powodu?
Dziewczyna zarumieniła się z wrażenia.
Przez ciebie spóźnię się do pracy.
Bez pracy niczego nie osiągniesz.
Wszyscy uśmiechali się z radości.

Okolicznik celu odpowiada na pytanie: w jakim celu?
Uczę się, aby umieć.
Janina poszła do sklepu po zakupy.
Szedłem wypełnić jego rozkazy.
Misjonarz przybył nawracać to plemię.

Okolicznik stopnia i miary odpowiada na pytanie: jak dużo?
Nie oddalaj się nawet na krok.
Brat jest wyższy o głowę ode mnie.
Głos miał nadzwyczaj miły.

Okolicznik warunku odpowiada na pytanie: pod jakim warunkiem?
W razie deszczu wezmę parasol.
Wygraj w polu, a wygrasz i w sądzie.

Okolicznik przyzwolenia odpowiada na pytanie: mimo co?
Chociaż byli głodni, pojadali wolno.
Jakkolwiek osoba jej uczyniła dobre wrażenie, była mu obojętna.

26. Części mowy.

Poszczególne grupy wyrazów to:
– rzeczowniki – imiona istot, zjawisk, stanów i pojęć,
rzeczownik odpowiada na pytanie: kto?, co?
– przymiotniki – określają cechy innych wyrazów,
przymiotnik odpowiada na pytanie: jaki?, jaka?, jakie?
– zaimki – zastępują inne wyrazy i wyrażają ich treść,
– liczebniki – wskazują na liczbę lub porządek przedmiotów, liczebnik odpowiada na pytanie: ile?, który?
– czasowniki – wyrazy określające czynność lub stan, czasownik odpowiada na pytanie: co robi?
– przysłówki – oznaczają właściwości różnych cech, z przysłówek odpowiada na pytanie: jak?, gdzie?, kiedy?
– przyimki – stoją przy imieniu, czyli przy rzeczowniku,
– spójniki – łączą dwa zdania lub wyrażenia,
– partykuły – krótkie wyrazy nadające zabarwienie znaczeniowe lub uczuciowe,
– wykrzyknienie – wzmacnia zabarwienie uczuciowe.

Części mowy odmienne (odmieniają się przez przypadki – deklinują się):
– rzeczownik,
– przymiotnik,
– zaimek,
– liczebnik,
– czasownik osobowy (koniuguje się w formach osoby, strony, czasu, liczby, rodzaju, trybu).

Imiesłów przymiotnikowy (forma czasownika) czynny i bierny też odmienia się przez przypadki.

Części mowy nieodmienne (nie podlegają ani deklinacji, ani koniugacji):
– przysłówek,
– przyimek,
– spójnik,
– partykuła,
– wykrzyknik,
– czasownik nieosobowy:
a) bezokolicznik,
b) imiesłów przysłówkowy współczesny i uprzedni,
c) nieosobowa forma czasownika zakończona na -no, -to.

RZECZOWNIK
Nazwy przedmiotów, pojęć, osób, zwierząt, roślin i zjawisk dzielimy na różne kategorie znaczeniowe:
– osobowe – ojciec, uczeń, sportowiec, Włoch,
– nieosobowe – wszystkie poza nazwami osób,
– imiona własne – Warszawa, Wisła,
– pospolite – miasto, rzeka, dom,
– żywotne – elegant, koń, pies, ojciec, dziecko (Bóg, anioł, duch – nazwy pojęć upostaciowanych jako kategoria wyższej wartości),
– nieżywotne – kształt, plac, rzeka, drzewo,
– jednostkowe – człowiek, żołnierz,
– zbiorowe – rój, tłum, gawiedź, ciżba, las, sad,
– oderwane – ból, śmiech, zapał, spanie, miłość, rozum, białość,
– materialne – żelazo, piasek, powietrze.

Liczba rzeczownika
W liczbie pojedynczej rzeczownik występuje jako jeden przedmiot. Są rzeczowniki występujące tylko w liczbie pojedynczej np. Europa, Wisła, Polska, żelazo, woda, dobroć, miłość, gawiedź.

W liczbie mnogiej jest wiele przedmiotów. Tylko w liczbie mnogiej występują rzeczowniki: Tatry, Kielce, Węgry, usta, nożyce, spodnie, drzwi, imieniny, drwa, plecy itp.

Rodzaje rzeczownika
Rzeczownik wpływa na rodzaj stojącego obok przymiotnika: biały śnieg, dobra matka, wysokie drzewo.

W liczbie pojedynczej rzeczowniki występują w trzech rodzajach:
Rodzaj męski Rodzaj żeński Rodzaj nijaki
(rzeczowniki zakończone spółgłoskami) dobry ojciec, wierny pies, zielony las (rzeczowniki zakończone samogłoskami -a, -i oraz spółgłoskami) głęboka rzeka, dobra pani, biała kość (rzeczowniki zakończone samogłoskami -o, -e, -ę, oraz -um) duże okno, jasne słońce, małe jagnię, bogate muzeum

W liczbie mnogiej język polski rozróżnia:
Rodzaj męskoosobowy Rodzaj rzeczowy (czyli niemęskoosobowy)
właściwy osobom rodzaju męskiego np.: dobry pasterz - dobrzy pasterze, uczynny sąsiad - uczynni sąsiedzi, znany naukowiec - znani naukowcy obejmuje pozostałe rzeczowniki: biały śnieg - białe śniegi, rączy koń - rącze konie, piękna kobieta - piękne kobiety, szerokie pole - szerokie pola

Odmiana rzeczowników (deklinacja)
Końcówki wraz z tematami tworzą formy przypadków w liczbie pojedynczej i mnogiej. Odchylenia w końcówkach są odbiciem tradycji.

Nazwy przypadków:
– mianownik – kto? co?
– dopełniacz – kogo? czego?
– celownik – komu? czemu?
– biernik – kogo? co?
– narzędnik – kim? czym? lub z kim? z czym?
– miejscownik – o kim? o czym?
– wołacz – o!

CZASOWNIK
Wyrazy oznaczające czynność dokonującą się trwającą w czasie. Czasownik odpowiada na pytania: co robi, co się dzieje, np. pisze, myśli.
Rozróżniamy czasowniki:
– przechodnie
(czynność rządzi dopełnieniem)
"wziął książkę" – "książka została wzięta"
– nieprzechodnie
"on śpiewa, on leży"
– jednokrotne
(czynność wykonywana raz)
wiezie, niesie, śpi
– wielokrotne
(czynność wykonana wiele razy)
wozi, nosi, sypia
– dokonane
(nie występuje w czasie teraźniejszym)
rzucić, mignąć
– niedokonane
(występuje we wszystkich czasach)
rzucać, migać

Niedokonaność lub dokonaność czasownika nazywamy aspektem.
Czasowniki występują w postaci:
Odmiennej Nieodmiennej
czasowniki osobowe(koniugują się, czyli posiadają formy strony, rodzaju, trybu, czasu i liczby);liczba – pojedyncza i mnoga;osoba – pierwsza, druga, trzecia;czas – teraźniejszy, przeszły,przyszły (prosty i złożony);rodzaj – męski, żeński, nijaki w l. poj.,męskoosobowy i niemęskoosobowy w l. mn.;strona – czynna, bierna, zwrotna;tryb – orzekający, przypuszczający, rozkazujący bezokolicznikreprezentatywna forma każdego czasownika, figuruje jako hasło słownikowe; ma znamiona rzeczownika i w zdaniu może być: podmiotem - śpiewać jest miło;orzecznikiem - żyć to pracować;dopełnieniem - umiem śpiewać;oraz równoważnikiem zdania - widać, że zaczął wreszcie pracować;końcówki bezokolicznika: -ć,-c;iść, spać, biec
imiesłów przymiotnikowy(deklinuje się)– czynny (końcówki: -ący, -a, -e):płynący, widząca, śmiejące się;– bierny (końcówki: -any, -a, -e, -ty, -a, -e):widziany, widziana, widziane,wyjęty, wyjęta, wyjęte imiesłów przysłówkowy– współczesny (końcówka -ąc):idąc, śpiąc– uprzedni (końcówki: -łszy, -wszy):wziąwszy, wyszedłszynieosobowa forma czasownika(końcówki -no, -to):mówiono, wyjęto

Koniugacja czasowników
Czasownik osobowy występuje w formach:
– osoby – pierwsza – idę,
– druga – idziesz,
– trzecia – idzie,
– czasu – teraźniejszy – idę,
– przeszły – szedłem,
– przyszły prosty – umyję
– przyszły złożony – będę pisać, będę pisał,
– rodzaju:
a) w liczbie pojedynczej rodzaj
– męski – szedł,
– żeński – szła,
– nijaki – szło,
b) w liczbie mnogiej rodzaj:
– męskoosobowy – szli,
– niemęskoosobowy – szły,
– stony – czynna – myje,
– bierna – myta,
– zwrotna – myje się,
– tryby – orzekający – idzie, myje,
– przypuszczający (warunkowy) - szedłby, szłaby, myłby
– rozkazujący – idź, myj.

PRZYMIOTNIK
Przymiotnik oznacza cechy i właściwości rzeczowników: dobry, mądry, ciężki, leśny itp. oraz w krótkiej formie: rad, wesół, zdrów, godzien, wart.
Przymiotniki odmieniają się przez przypadki i rodzaje: męski, żeński i nijaki w liczbie pojedynczej oraz męskoosobowy i niemęskoosobowy w liczbie mnogiej.

Przymiotniki obcego pochodzenia są nieodmienne (występują zawsze po wyrazie określanym np.: kostium bikini, suknia bordo, mundur khaki).

Stopniowanie przymiotników
Cechy określane przymiotnikiem mogą być intensywne lub osłabione. Tę właściwość przymiotnika nazywamy stopniowaniem prostym lub opisowym.
W każdym stopniowaniu wyróżni