Zacznijmy od tego, co to w ogóle jest część mowy. A mianowicie, jest to specyficzna dla danego języka, wyróżniona głównie na podstawie kryteriów składniowych i fleksyjnych klasa wyrazów. Części mowy możemy podzielić na: 1. Odmienne: - rzeczownik - przymiotnik - czasownik - liczebnik - zaimek rzeczowny - zaimek przymiotny - zaimek liczebny 2. Nieodmienne - przysłówek - zaimek przysłowny - przyimek - spójnik - wykrzyknik - partykuła Poniżej opis każdej części mowy. __________________________________________________________________ Rzeczownik - to odmienna część mowy odpowiadająca na pytania: kto? co? np. mama, uczeń, ławka, pies. Rzeczowniki są nazwami: - rzeczy (tablica, krzesło, lampa) - roślin (kaktus, tulipan, słonecznik) - zwierząt (kot, żyrafa, lew) - ludzi (kierowca, pielęgniarka, rolnik) - państw (Polska, Hiszpania, Francja) - miast (Kielce, Warszawa, Moskwa) - kontynentów (Europa, Australia, Antarktyda) - planet (Jowisz, Ziemia, Wenus) - gór (Tatry, Alpy, Himalaje) - rzek (Wisła, Wołga, Nil) - jezior (Śniardwy, Mamry, Bajkał) - wsi (Lasków, Mniszek, Prząsław) - mórz (Bałtyckie, Kaspijskie, Czarne) - zjawisk przyrody (deszcz, grad, tornado) - czynności (pranie, gotowanie, prasowanie) - uczuć (miłość, nienawiść, ból) - pojęć (sprawiedliwość, szacunek, poważanie) Rzeczowniki odmieniają się przez liczby i przypadki. Wyróżniamy liczbę pojedynczą i mnogą, np. uczeń - uczniowie Przypadki rzeczownika Mianownik - kto? co? Dopełniacz - kogo? czego? Celownik - komu? czemu? Biernik - kogo? co? Narzędnik - z kim? z czym? Miejscownik - o kim? o czym? Wołacz Rzeczowniki posiadają swój rodzaj gramatyczny. W liczbie pojedynczej: męski (ten pies), żeński (ta torebka) i nijaki (to dziecko). W liczbie mnogiej: męskoosobowy (dotyczy wszystkich meżczyzn; np. ci chłopcy) oraz niemęskoosobowy (dotyczy zwierząt, roślin, kobiet, rzeczy, np. te ławki, te dziewczyny). Podział rzeczowników: 1. Osobowe i nieosobowe - np. tata, ławka 2. Żywotne i nieżywotne - np. chłopiec, pies 3. Własne (piszemy wielką literą) i pospolite (piszemy małą literą) - np. Kraków, miasto. 4. Zmysłowe (postrzegane przez zmysły) i abstrakcyjne (niewidoczne, np. nazwy uczuć, pojęć) - np. książka, złość. Odmiana rzeczowników przez przypadki Rzeczownik: tablica Mianownik: kto? co? - tablica Dopełniacz: kogo? czego? - tablicy Celownik: : komu? czemu? - tablicy Biernik: kogo? co? - tablicę Narzędnik: z kim? z czym? - tablicą Miejscownik: o kim? o czym? - tablicy Wołacz: tablico! W odmieniającym się przez przypadki rzeczowniku wyróżniamy temat i końcówkę. Temat to ta część wyrazu, która podczas odmiany nie zmienia się. Końcówka to część wyrazu dodawana do tematu - jest ona zmienna. W tematach niektórych wyrazów następuje wymiana głosek. Taki temat nazywamy obocznym. Rzeczowniki występujące tylko w liczbie pojedynczej: a) nazwy zbiorowości - szlachta, mieszczaństwo, inteligencja, młodzież itd. b) nazwy pierwiastków, metali, rzeczowniki niepoliczalne - potas, złoto, żelazo, mąka itd. Rzeczowniki występujące tylko w liczbie mnogiej: a) nazwy narzędzi - kleszcze, widły, grabie, szczypce itd. b) nazwy ubrań - spodnie, skarpety, bokserki, kalesony itd. c) instrumenty - skrzypce, organy itd. d) nazwy geograficzne - góry: Beskidy, Alpy, Himalaje itd.; nazwy państw: Włochy, Niemcy, Chiny itd. Rzeczowniki nieodmienne w liczbie pojedynczej ale odmienne w liczbie mnoegiej: - należą tu rzeczowniki obcego pochodzenia zakończone w mianowniku liczby pojedynczej na -um (liceum, gimnazjum, muzeum, akwarium, tabernakulum itd.) Rzeczowniki nieodmienne: - są to rzeczowniki obcego pochodzenia, np. taxi, graffiti, kiwi, boa, jury itd. __________________________________________________________________ Czasownik - to odmienna część mowy odpowiadająca na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie? Czasowniki to nazwy czynności i stanów, np. rysuje, uczą się, śpi. Czasownik występuje: - w liczbie pojedynczej i mnogiej, np. czytam - czytamy - w trybie przypuszczającym, oznajmującym i rozkazującym, np. czytałbym, czytają, czytaj. - w czasie przeszłym, teraźniejszym i przyszłym, np. czytali, czytasz, przyczytamy. - w stronie czynnej, biernej i zwrotnej, np. czytam, jest czytany, myję się. Wyróżniamy trzy tryby czasownika: 1. Oznajmujący (orzekający) - za pomocą tego trybu orzekamy o czynnościach lub stanach, które odbywały się w przeszłości, odbywają się obecnie lub będą odbywać się w przyszłości. Tryb ten ma formy trzech czasów: przeszłego, teraźniejszego i przyszłego, np.: Wczoraj byliśmy na wycieczce w Krakowie. Uczniowie uczą się pilnie. Jutro odwiedzę chorą babcię. 2. Przypuszczający - za pomocą tego trybu wypowiadamy się o czynnościach, które mogłyby się dziać lub których sobie zażyczymy. Często przy tym wymieniamy warunek, od którego zależy spełnienie czynności, np.: Kupiłbym sobie rower, gdybym miał pieniądze. Poszłabym do kina. Czy mógłbyś mi podać parasol? W czasownikach występujących w trybie przypuszczającym pojawia się charakterystyczna cząstka - by. 3. Rozkazujący - za pomocą tego trybu wyrażamy rozkazy, prośby, polecenia, życzenia, np.: Przeczytaj głośno tekst! Proszę, posprzątajcie mieszkanie i wymyjcie naczynia. Wynieś śmieci.
