Dziedzictwo starożytnej Grecji

W mózgu, i tylko w mózgu, rodzą się nasze przyjemności, radości, śmiech i żarty, podobnie jak nasz smutek, ból, rozpacz i łzy...
Mózg jest także siedliskiem szaleństwa i opętania, lęków i obsesji, które dręczą nas nocą i za dnia...
Hipokrates

NAUKA

Początki medycyny
Początkowo, podobnie jak ludzie Wschodu, Grecy przypisywali choroby ludzkie siłom nadnaturalnym i starali się je przebłagać za pomocą zaklęć, ofiar, modłów. W ciągu wieków praktyki medycznej zdołała się medycyna wyzwolić w znacznej mierze spod wpływu tych zewnętrznych czynników i w lecznictwie oprzeć się na obserwacji symptomów chorobowych. W Grecji powstało wiele szkół medycznych; uznaniem cieszyły się szkoły z siedzibą w Krotonie w południowej Italii, w Knidos na wybrzeżu Azji Mniejszej, zwłaszcza zaś na wyspie Kos. Jej najwybitniejszym reprezentantem był Hipokrates z Kos ( 460-377). Utrzymywał on, że przyczyny chorób ludzkich tkwią w samym człowieku, że mają one naturalne, a nie nadnaturalne podłoże. Naukę Hipokratesa rozwijali dalej uczniowie, a owocem działalności samego Hipokratesa, jak i jego szkoły, były liczne pisma medyczne
Dzięki obserwacji i umiejętności korzystania ze skumulowanej wiedzy poprzedników lekarze greccy osiągali znakomite wyniki w dziedzinie diagnostyki i terapii. Dzięki sekcjom ( zapewne też wiwisekcjom), które przeprowadzano zwłaszcza w ptolemejskiej Aleksandrii, dokonano wielu odkryć z zakresu anatomii i fizjologii.

Matematyka i astronomia
Ta pierwsza jeszcze w V w. p.n.e. stanowiła przedmiot refleksji filozoficznej ( Zenon z Elei, Demokryt). Pierwszym matematykiem z prawdziwego zdarzenia był zapewne Hipokrates z Chios, który zajmował się m.in. zagadnieniami kwadratury koła. Wiadomo też, że operował on już pojęciem dowodu matematycznego. Największe osiągnięcia matematyki greckiej przypadają na okres hellenistyczny i wiążą się z geometrią ( Archimedes z Syrakuz, Eratostenes z Cyreny i Apollonios z Pergi).

Ściśle powiązana z matematyką astronomia, której pierwociny odnajdujemy już u Homera i Hezjoda, uwolniła się od kurateli filozofii także u schyłku V w.p. n. e. Korzystając z obserwacji nagromadzonych przez Babilończyków, greccy astronomowie stworzyli geometryczny model nieba, w którym wszystkie ciała poruszają się wokół Ziemi regularnym ruchem okrężnym (Eukodos z Knidos). W oparciu o ten model można było przewidywać położenie poszczególnych ciał niebieskich w określonym momencie. Ukoronowaniem było tej linii rozwoju astronomii był traktat Almagest Ptolemeusza, summa greckiej wiedzy astrologicznej. Dzieło Ptolemeusza spowodowało, że w zapomnienie popadła konkurencyjna, heliocentryczna koncepcja Arystarcha z Samos.

Inne nauki
Poczucie wyższości człowieka nad innymi formami życia spowodowało, że choć znakomicie rozwijała się teoria medyczna, po Arystotelesie i pierwszym pokoleniu Perypatetyków ( Teofrast) nie powstało żadne znaczące dzieło z zakresu botaniki i zoologii. Ze względu na ubóstwo środków technicznych, domeną filozoficznej spekulacji pozostały przez całą starożytność greckie dziedziny objęte dziś przez nauki eksperymentalne (chemia, fizyka). Trudno jest także mówić w odniesieniu do świata antycznego o naukach humanistycznych. Refleksja socjologiczna i psychologiczna pozostawały częścią filozofii, historiografia- literatury pięknej. Być może wyjątek należałoby zrobić dla filologii ( Zenodot, Arystofanes z Bizancjum, Arystarch z Samotraki).

FILOZOFIA

Starożytna Grecja była ojczyzną filozofii rozumianej jako próba całościowego i racjonalnego poznania świata i miejsca, jakie w nim przypada człowiekowi. Za pierwszych filozofów uważa się jońskich filozofów przyrody. Frapowało ich pytanie o powstanie i strukturę wszechświata, na które dawali różne odpowiedzi, jednak zawsze oparte na rozumowaniu i doświadczeniu, zrywając z tradycyjnymi kosmogoniami mitycznymi. Pierwszy z nich, Tales z Miletu twierdził, że prasubstancją świata jest woda. Jego uczeń, Anaksymander z Miletu, że"nieokreślone” (apeiron), a znowu uczeń tego ostatniego, Anaksymenes z Miletu, że powietrze. Nową jakość wprowadził Heraklit z Efezu, wedle którego świat jest strukturą dynamiczną, znajdującą się w wiecznym ruchu. W wyraźnej polemice z nim Parmenides z Elei, założyciel szkoły eleatów twierdził, że byt jest jeden i niezmienny. Heraklit i Parmenide wprowadzili do filozofii problematykę epistemologiczną, głosząc wyższość poznania rozumowego nad zmysłowymi. Spekulacje na temat powstania i struktury świata oraz sposobów jego poznania, kontynuowali Empedokles z Akragas, Anaksagoras z Kladzomenaj i atomiści: Leukippos i Demokryt z Abdery. Ci ostatni zapoczątkowali refleksję etyczną, propagując ideę umiaru (zasada złotego środka). Równolegle z sofistami stworzyli podstawy antropologii filozoficznej, oddając się rozważaniom nad historią gatunku ludzkiego.

O bogactwie filozoficznej refleksji w Grecji V w. p. n. e. świadczy współistnienie wszystkich wyżej wspomnianych nurtów filozoficznych z sektą pitagorejczyków i z ruchem sofistycznym. Głosząca nieśmiertelność duszy i reinkarnację doktryna pitagorejska koncentrowała się na próbach wyrwania człowieka ze świata doczesnego, ruch sofistyczny zaś stworzył pierwszą filozofię pragmatyczną, która postawiła doczesność ludzką w centrum zainteresowania" Człowiek jest miarą wszystkiego”.

W klimacie sofistyki ukształtowała się skoncentrowana na człowieku filozofia moralna Sokratesa. Zwalczając relatywizm sofistyki Sokrates nauczał, że istnieje bezwzględna prawda i bezwzględne dobro, i że człowiek jest w stanie je poznać na drodze rozumowej. Nauki moralne Sokratesa stały się źródłem inspiracji szkół filozoficznych cyników i hedonistów oraz najwybitniejszego ucznia Sokratesa, Platona.

Platon wyszedł daleko poza nauki mistrza, konstruując całościowy system filozoficzny. Oddzieliwszy pojęcie bytu od pojęcia materii, Platon stworzył pierwszy system dualistyczny. Świat składa się wedle platońskiej doktryny ze zmiennej i zniszczalnej materii oraz niezmiennych i niematerialnych idei. Człowiek zajmuje w świecie miejsce wyjątkowe, będąc rodzajem mikrokosmosu, w którym materialne ciało postrzega zmysłami otaczający je materialny byt, podczas niematerialna dusza ma dostęp do niematerialnego świata idei. Kontynuując tradycję filozofii moralnej Sokratesa, Platon postulował troskę o duszę i kierowanie jej ku idei dobra, piękna i prawdy. Ramy dla tej troski o duszę miało stworzyć państwo idealne, którego projekty Platon przedstawił w Państwie i Prawach. Platon założył szkołę filozoficzną (Akademia), która przetrwała do późnej starożytności.

Uczeń Platona, Arystoteles, odrzucił jego naukę o ideach twierdząc, że idee tkwią w przedmiotach. Platoński dualizm materii zastąpił dualizmem materii i jej formy. W odniesieniu do człowieka oznaczało to, że dusza jest formą ciała, i że organizuje zarówno poznanie zmysłowe, jak i postrzeganie. Arystoteles miał tendencje do systematyzowania. Jemu i jego szkole, skupionej w Likejonie (perypatetycy), zawdzięczamy wyodrębnienie się filozofii wielu dyscyplin naukowych i wzrostu samoświadomości już istniejących oraz sformułowanie zasad logiki jako narzędzia wszelkiego rozumowania. Dzieło Platona i Arystotelesa stanowiło szczytowy punkt rozwoju antycznej myśli filozoficznej.

W epoce hellenistycznej pojawiły się dwie nowe szkoły: założona przez Zenona z Kitionu szkoła stoików i założona przez Epikura szkoła epikurejczyków. Chociaż stoicy wnieśli także duży wkład do teorii logicznej, to jednak głównym przedmiotem zainteresowania i jednych i drugich pozostawała etyka. Stoicy propagowali złagodzoną formę etyki cynickiej głosząc, że jedyne dobro, do którego należy dążyć, to zgodna z rozumem cnota, która jest źródłem prawdziwej wolności. Epikurejczycy nawiązywali do filozofii hedonistycznej, stawiając za cel ludzkiego działania dążenie do szczęścia. Filozofia stoicka rozwijana po Zenonie przez Chryzypa i Epikteta zrobiła karierę w Rzymie, stając się oficjalną filozofią rzymskiej arystokracji ( Seneka Młodszy, Marek Aureliusz). Obok tych dwóch nurtów do pewnego znaczenia doszedł w epoce hellenistycznej i rzymskiej sceptycyzm, będący raczej relatywistyczną formą poznania niż odrębną doktryną.
Ostatnim ważnym kierunkiem filozofii starożytnej był neoplatonizm zainicjowany przez Platona. Neoplatonicy wprowadzili pojęcie Absolutu i przekształcił filozofię Platona w kierunku skrajnego idealizmu. Filozofia neoplatońska stała się ważnym źródłem inspiracji dla myślicieli wczesnochrześcijańskich

SZTUKA

Sztuka minojska
Sztuka minojska rozwijała się wokół pałaców kreteńskich władców. Były one piętrowymi budowlami o ogromnej liczbie małych pomieszczeń, skupionych wokół centralnego dziedzińca. Budowano je na nieregularnym planie. Ich ściany pokrywały freski przedstawiające wyidealizowane sceny rodzajowe i motywy zaczerpnięte z przyrody. Spośród drobnych wyrobów należy wymienić fajansowe plakietki z Knossos około 1700r.p.n.e., figurki wotywne z fajansu, gliny, kości słoniowej oraz brązu, pieczęcie i biżuterie. Różnorodne było malarstwo ceramiczne, w którym dominowały kolejno motywy roślinne, geometryczne ( styl Kamares, ok. 1900-1700p.n.e.), morskie ( ośmiornice, małe itp. styl naturalistyczny, 1700-1450 p.n.e.) i na koniec reprodukcje fresków ściennych ( styl pałacowy, 1450-1400p.n.e.)

Sztuka mykeńska i Ciemne Wieki
Monumentalne zamki otoczone murami z potężnych głazów ( cyklopie mury) były największym osiągnięciem mykeńskiej architektury. Wewnątrz znajdowała się rezydencja władcy z dużym reprezentacyjnym pomieszczeniem ( megaron). Malarstwo ścienne pozostawało w wyraźnej zależności od wzorców kreteńskich, tak samo malarstwo ceramiczne. W tym ostatnim pojawiają się jednak z czasem nowe motywy ( po 1400r.p.n.e.): realistyczne przedstawienia ludzi i zwierząt domowych. Mykeńczycy byli mistrzami w dziedzinie złotnictwa. Najsłynniejszymi zabytkami sztuki złotniczej są złote maski pośmiertne.

Architektura
W sztuce V w. zaznaczyły się początkowo wpływy sztuki okresu poprzedniego, tzw. archaicznej. Zwycięstwo nad Persami wpłynęło decydująco na stworzenie nowych form, zapoczątkowało szczytowy okres sztuki greckiej. Przełom ten zaznaczył się zwłaszcza w architekturze. Nowe budownictwo monumentalne służyło uświetnianiu bogów, sprawców zwycięstwa. W tym czasie powstaje ogromna świątynia Zeusa w Olimpii, a następnie również Zeusa w Akragas na Sycylii, w założeniu największa świątynia grecka, której jednak nie zdołano wykończyć. Do największej doskonałości doszła architektura w Atenach, gdzie obfitość środków finansowych zbiegła się z tendencją dyktowaną dumą Ateńczyków, by ich miasto uczynić najpiękniejszym miastem w Grecji. Akropol, Partenon, świątynia Ateny-Dziewicy, opiekunki miasta, której budowę rozpoczęto w 477 r. Odznaczał się on smukłością kolumn i harmonią planu budowli, w której elementy stylu jońskiego i doryckiego stopiły się w jedną całość. W dziesięć lat później rozpoczęły się prace przy monumentalnych schodach wiodących na Akropol, Propylejach, w toku zaś wojny peloponeskiej zbudowano świątynię poświęconą herosowi ateńskiemu, Erechteuszowi, Erechteion. Akropol, ozdobiony licznymi mniejszymi budowlami, np. świątyńką bogini Nike, i licznymi posągami, stał się odtąd symbolem doskonałości artystycznej.

Epoka archaiczna
Zmiana struktury społecznej spowodowała, że myśl architektoniczna zaczęła się realizować w budowlach sakralnych. Już w VII w. p.n.e. pojawia się typ świątyni w formie hali z dwuspadowym dachem, odległy przodek klasycznej świątyni greckiej. W następnym stuleciu dodano kolumnadę (peristaza), nad którą biegł fryz metopowo-tryglifowy, a równocześnie kamień zaczął wypierać jako budulec cegłę i drewno. W końcu VII w. p.n.e. ukształtowały się porządki: dorycki, i joński. Powstał ty świątyni na planie prostokąta z idealnie zgeometryzowaną bryłą, peristazą i trójdzielną konstrukcją hali ( pronaos, naos, opistodomos). W końcu VI w. p.n.e. świątynie tego typu osiągnęły monumentalne rozmiary ( świątynia Artemidy w Efezie).

Epoka klasyczna
Architektura świątynna w V w. p. n. e. trzymała się form wypracowanych przez dwa poprzednie stulecia. Dopracowano proporcje bryły, cech naturalistycznych nabrały płaskorzeźby metop i fryzów. Świątynia Zeusa w Olimpii i ateński Partenon stanowią szczytowe osiągnięcia porządku doryckiego. Porządek joński reprezentowany przez ateńską świątynię Nike Apteros i Erechtejon wykazał się większą żywotnością, wydając wspaniałe dzieła w następnym stuleciu. Obok budowli sakralnych pojawiają się także monumentalne budowle administracyjne i obiekty użyteczności publicznej ( buleuteriony, stoai, gimnazjony, stadiony etc.). niekiedy całe miasta są budowane według precyzyjnych planów urbanistycznych, podporządkowana zostaje architektura rynków. W II połowie stulecia pojawia się kolumna typu korynckiego ( w świątyni Apolla w Bassaj). W IV w.p.n.e powstają wspaniałe kamienne teatry ( Dionizosa w Atenach).

Epoka hellenistyczna
Nowe perspektywy przed urbanistyką i architekturą grecką otworzyły się wraz z podbojem Egiptu i Bliskiego Wschodu. Pojawienie się scentralizowanych monarchii hellenistycznych umożliwiłoby realizację ogromnych projektów, takich jak biblioteki, stoai itp. podobnie jak w poprzedniej epoce powstają wówczas budowle administracyjne oraz teatry. W budownictwie sakralnym coraz częściej pojawiają się budowle na planie okręgu

Rzeźba
Równocześnie z rozwojem architektury wkroczyła rzeźba w okres klasyczny. Powstały w tym okresie dzieła, w których grecki zmysł piękna, proporcji, lekkości osiągnął doskonałość. Powstają szkoły rzeźbiarskie, kształcące mistrzów w tej sztuce. Największą popularnością cieszył się Fidiasz (500-438 p.n.e.), przyjaciel Peryklesa, twórca rzeźbionych techniką tzw. chryzelefantyny, tj. przy użyciu złota i kości słoniowej, posągów bogów, jak Zeusa Olimpijskiego, Ateny Partenos. Odznaczały się one majestatycznym wyglądem, mniej natomiast było w nich życia. Obok Fidiasza zasłynął Myron, który potrafił w swych rzeźbach brązowych, np. w Dyskobolu, uchwycić chwilowe napięcie mięśni, ruch ciała. Twórczość współczesnego mu Polikleta cechuje dążność do wyznaczenia poszczególnym częściom ciała proporcjonalnych wymiarów; opracował on idealny model ciała ludzkiego. Przedstawiał więc Poliklet ludzie nie takimi, jakimi byli, ale jakimi być powinni. Widać to z jego posągów, np. Amazonek, Doryfora, młodzieńca niosącego włócznię czy Diadumenosa, młodzieńca przepasującego sobie opaskę na czole.

Malarstwo
Monumentalne budownictwo wpłynęło również na rozwój malarstwa, znanego zresztą tylko z opisów późniejszych pisarzy. Do najsłynniejszych malarzy należał Polygnot z Tazos działający w Atenach, który do trzech używanych dotąd kolorów, tj. białego, czarnego i czerwonego, dodał zielony, uzyskując przez ich mieszanie nowe efekty. Dalszym krokiem naprzód było wprowadzenie przez Apollodora z Aten perspektywy, jak również światłocienia, a przez Parrasjosa prób oddania stanów duchowych przedstawianych osób.

Tuż po wojnach perskich rozwinęło się malarstwo ścienne o tematyce mitologicznej i historycznej. W 2.poł. stulecia wypracowano nowe techniki malarskie i uzyskano pewne elementy perspektywy. Malarstwo ścienne zostało powoli wyparte przez malarstwo sztalugowe. Malarstwo wazowe w stylu czerwonofigurowym osiągnęło niespotykaną różnorodność tematyczną w drugiej połowie V w.p.n.e., czerpiąc z życia codziennego, teatru i mitu. Wraz z końcem stulecia zaczyna się okres powolnego ubożenia treściowego malarstwa wazowego. Nie potrafiła mu zapobiec ani produkcja ateńska, ani nowo powstałe w początkach IV w.p.n.e ośrodki produkcyjne w południowej Italii.

Dramat
W wielu miastach greckich w związku z uroczystościami religijnymi odbywały się różnego rodzaju zawody sportowe, połączone z występami muzycznymi i tanecznymi. Największa popularnością cieszyły się zwłaszcza popisy wokalne, bądź pojedynczego śpiewaka przy dźwiękach liry, bądź chóralne. Wydoskonalenie się obu tych form, lirycznej pieśni jońskiej i chóralnej pieśni doryckiej, poprzedziło powstanie dramatu. Aczkolwiek w kilku miastach greckich, np. w Syrakuzach, gdzie czynny był Epicharm, pojawiły się próby twórczości dramatycznej, to jednak dramat w obu swych formach, tj. tragedii i komedii, wykształcił się i osiągnął najwyższy poziom artystyczny jedynie w Atenach, w warunkach rozwiniętej demokracji. Zarówno tragedia, jak i komedia wyrosły z obchodów związanych z kultem boga Dionizosa. Z tego święta ludowego, w którym główną rolę grał chór, rozwinęła się tragedia dzięki życzliwemu poparciu tyrana Pizystrata, w którego rodzie oddawano Dionizosowi szczególną cześć. Pierwszym"tragikiem” miał być Tespis, który w 534r. Wystąpił w Atenach w czasie uroczystości ku czci Dionizosa z tragedią; innowacją jego było wprowadzenie do tragedii obok chóru aktora, którego rola początkowo była drugoplanowa i służyła nawiązaniu rozmowy z chórem. Nieco później niż tragedia pojawiła się w scenicznej formie komedia. Wykształciła się ona z pochodu przebranego w dziwaczne stroje, którego uczestnicy śpiewali zabawne i odgrywali pocieszne sceny. W 487 r. odnosi po raz pierwszy zwycięstwo w zawodach komediowych Chionides, odtąd też datuje się rozkwit komedii, najściślej związanej z umocnieniem się demokracji Atenach. Nieprzypadkowo, jak się zdaje, rozpoczęły się sceniczne przedstawienia komediowe właśnie w tym roku, w którym na wniosek Temistoklesa wprowadzono losowanie archontów, przez co podkopano znaczenie arystokracji. Od początku swego istnienia miała komedia charakter sztuki politycznej, zajmującej się aktualnymi wydarzeniami i osobami, odgrywającymi przodującą rolę w życiu Aten. Jej ataki, często bardzo gwałtowne w treści i formie, dotykały zwłaszcza wybitnych polityków ateńskich. Bardziej głębokie i wszechstronne zadanie stawiała sobie tragedia. Wrosła z atmosfery religijnej, zachowała ona ścisły związek ze światem bogów i herosów, czerpiąc tematykę z ogólnie znanych mitów. Jednaj rola tragedii nie ograniczała się tylko do podtrzymywania tradycyjnego spojrzenia Ateńczyków na bogów, na religię. Miała ona spełniać również ważną funkcję wychowawczą, na przykładzie losów bohaterów przedstawiać działanie praw moralnych rządzących ludzkością. Zwykle w ciągu trzech dni trzech autorów wystawiało trzy tragedie (trylogię) oraz dramat satyrowy. Zwycięzca tego turnieju poetyckiego otrzymywał nagrodę w postaci wieńca. Widowiska teatralne odbywały się na terenie świątyni Dionizosa położonej u stóp Akropolu, w specjalnie na ten cel wzniesionym budynku. Kamienny teatr zbudowany został dopiero z końcem IV w. p.n.e.

Literatura
Najstarszymi zachowanymi dziełami literatury greckiej są epickie poematy Iliada i Odyseja. Ich autorem miał być poeta o imieniu Homer, o którym sami Grecy nic pewnego powiedzieć. Homerowe arcydzieła znalazły wielu naśladowców. Nieco później od Homera tworzył Hezjod, który użył tej samej epickiej formy do przedstawienia problematyki kosmogoniczne i teogonicznej oraz tematyki współczesnej, dając początek poezji dydaktycznej (Prace i Dnie). W VII i VI w. p.n.e. nastąpiła prawdziwa eksplozja gatunków poetyckich, wszystkie ściśle powiązanych z ustnym wykonaniem. Pojawiły się: jamb, elegia, liryka indywidualna i chóralna. Wraz z rozwojem liryki wzrasta społeczna ranga poety- na przełomie VI/V w. p.n.e. poeci liryczni byli znakomicie opłacanymi profesjonalistami.

V w. p. n. e. to okres rozwoju prozy, która zyskała sobie w literaturze pełne prawo obywatelstwa, zwłaszcza jako gatunek właściwy dla narracji historycznych i traktatów fachowych. Poezja liryczna, ustąpiła pierwszeństwa nowej formie poetyckiej- dramatowi.

Wiek IV p.n.e. to czasy dominacji prozy. Obok narracji historycznych i rozmaitego typu pism fachowych pojawia się filozoficzny dialog, monolog i apologia. W II połowie stulecia wciąż kwitnie retoryka. Równocześnie podupadł teatr; ani tragedia ani komedia (komedia średnia) nie wydały w tym stuleciu niczego, co dorównywałoby osiągnięciom wieku poprzedniego.
W epoce hellenistycznej możemy mówić o pojawieniu się kultury książkowej. Poezja staje się uczona i traci kontakt z kontekstem wykonawczym. Odradza się epos dydaktyczny. W II-I w.p.n.e. poezja podupada. Równocześnie prymitywizuje się teatr. Obok komedii pojawia się mim. Proza hellenistyczna, kontynuowała wszystkie ważniejsze gatunki literackie poprzedniej epoki. Z nowych gatunków wymienić należy: list literacki, biografię i cynicką diatrybę. Epoka ta nie wydała wprawdzie dzieł na miarę epoki poprzedniej, ale to wówczas ukształtowała się filologia jako dyscyplina naukowa, zajmująca się badaniem literatury i powstały pierwsze biblioteki z prawdziwego zdarzenia.

Pozostałości starożytnej cywilizacji greckiej, które przetrwały do dziś otaczają nas niemal z każdej strony. W tych naszych dziwnych czasach nadal jesteśmy zafascynowani literaturą starożytnych Greków, tym jak wyobrażali sobie powstanie świata, jak tłumaczyli sobie zjawiska zachodzące wokół nich. Zachwyca nas przepych z jakim napisane zostały napisane dzieła tj. Odyseja , czy Iliada, które są inspiracją dla reżyserów, by stworzyć film na ich podstawie. Nadal zastanawiamy się nad podobnymi aspektami życia, co np. Platon i w pewnym momencie dochodzimy do wniosku, że osoba, która żyła tak dawno, naprawdę miała rację. Myślę, że to jest to czymś wielkim i wspaniałym. Wielu odkryć, jakich dokonano w starożytności, np. dotyczących praw fizyki czy matematyki nie są w stanie podważyć współcześni uczeni. Sprawa ma się tak np. z prawem Archimedesa lub Pitagorasa.
Mówiąc o pozostałościach cywilizacji nie trzeba chyba wspominać o ruinach i innych namacalnych " pamiątkach”, tj. ruiny, resztki rzeczy służących w życiu codziennym, wazy, resztki malowideł, gdyż wydaje mi się to oczywiste. To wspaniałe przechadzać się po resztkach miast z uczuciem, ze przed tysiącem lat ktoś też tu przechodził i patrzył na tę samą fontannę, co ja.

Cytat został wykorzystany w książce, "Puste krzesło” Jeffery’a Deaver’a