Rewolucja francuska i czasy napoleońskie w skrócie

Kryzys monarchii Ludwika XVI Burbona.

- okres panowania Ludwika XVI (1774-92) to lata chude dla gospodarki francuskie
- przyczyny kryzysu gospodarczego:
a) deflacja wiążąca się ze spadkiem produkcji
b) w związku ze zmniejszającymi się dochodami panów feudalnych nakładają oni na swych poddanych coraz większe podatki
c) klęski żywiołowe
d) wydatki ( na utrzymanie armii, floty i dyplomacji, na prowadzenie wojny z Anglią, na cele publiczne i utrzymanie dworu), wzrost zadłużenia państwa, powstaje deficyt budżetowy
e) brak gruntownej reformy gospodarczej

Społeczeństwo francuskie.

- dzieli się na trzy warstwy, z czego dwie pierwsze stanowią 4% ludności, trzecia natomiast 96%
- stan pierwszy (duchowieństwo)
a) warstwa zróżnicowana wewnętrznie pod względem pochodzenia i majątku
b) znaczną część zajmuje ubogi kler niższy,
c) kilkuset duchownych tworzy kler wyższy, korzystający z dochodów 10% ziemi w państwie
d) kler jako całość zachowuje dawną feudalną władzę i przywileje (własne sądownictwo, wielkie majątki ziemskie, nie płacenie stałych podatków)
- stan drugi (szlachta)
e) przywileje:
- ekonomiczne – zwolnienie od podatku „taille”
- sądowe – nie podleganie niższym sądom, zwolnienie od kar hańbiących
- honorowe – prawo do noszenia szpady, pierwszeństwo przed mieszczaństwem w miejscach publicznych
f) arystokracja rodowa – najbogatsza warstwa szlachecka, gotowa poprzeć ustrój monarchii absolutnej za cenę nowych synekur (hojnie opłacanych urzędów)
g) szlachta prowincjonalna – zamożna, brak dostępu do dworu, jako pierwsza z warstw szlacheckich poparła rewolucję
h) szlachta zubożała – obok najbiedniejszego elementu chłopskiego i części kleru stanowić będzie w przyszłości podporę kontrrewolucji
i) szlachta urzędnicza – stan tworzony przez burżuazję uszlachconą poprzez kupno urzędów lub z tytułu stanowisk w rządzie
- stan trzeci (burżuazja, lud miejski, chłopi)
j) burżuazja – bogate mieszczaństwo; dzieli się na: burżuazję finansową, handlową i przemysłową (wśród nich kupcy bankierzy, armatorzy)
k) drobnomieszczaństwo – najliczniejsza grupa burżuazji; właściciele warsztatów, sklepów, zajazdów
l) do elity stanu trzeciego obok burżuazji należą wolne zawody: prawnicy, lekarze, dziennikarze, literaci, uczeni i artyści
m) pracownicy najemni – najliczniejsza warstwa wśród mieszczaństwa; większość z nich to tzw. sankiuloci („ludzie bez spodni”), którzy zwiążą się z rewolucją na śmierć i życie
n) lumpenproletariat – ludzie bez stałego zajęcia, element przestępczy, prostytutki, warstwa najniższa w społeczeństwie
o) chłopi – 80% społeczeństwa Francji; ok. 1/3 z nich żyje w nędzy

Wybuch „rewolty arystokratycznej” (1788)

- zwołanie i rozwiązanie Zgromadzenia Notablów (1787) ciała opiniodawczego złożonego z ludzi wyznaczonych przez króla, mających ustalić nowe podatki
- likwidacja parlamentu paryskiego (instytucji władanej przez szlachtę)
- wybucha powszechna „rewolta arystokratyczna” przeciwko królowi, w której udział bierze szlachta i burżuazja
- kończy się ona ustępstwem Ludwika XVI: tylko Stany Generalne mogą decydować o nowych podatkach, a prawa feudalne są nietykalne
- rewolucja francuska rozpoczęła się pod hasłem obrony feudalnych przywilejów

Zwołanie Stanów Generalnych

- ogromne długi i wydatki zmuszają króla do zwołania Stanów Generalnych w 1789
- 5 maja 1989 zostają otwarte Stany Generalne, gdy stany nie chcą obradować wspólnie, stan trzeci ogłasza się Zgromadzeniem Narodowym jako reprezentant całego narodu francuskiego
- król pod pretekstem remontu zamyka salę obrad stanu trzeciego, wtedy zebrani deputowani ogłaszają, że Zgromadzenie Narodowe nie rozejdzie się póki nie uchwali konstytucji (tzw. rewolucja adwokatów)
- ostatecznie Zgromadzenie Narodowe przyjmuje nazwę Zgromadzenia Konstytucyjnego (Konstytuanty)

Wybuch rewolucji – 14 lipca 1789

- Ludwik XVI zaczyna ściągać wojsko pod Wersal w celu rozbicia Konstytuanty
- obawa przed możliwością użycia wojska przez króla zmusza Paryżan do poszukania broni, najpierw w koszarach inwalidów, potem w Bastylii
- w wyniku przypadkowej strzelaniny Bastylia zostaje zdobyta szturmem – początek rewolucji
- kapitulacja króla i powstanie Gwardii Narodowej na czele z La Fayette’m (bohater wojny o niepodległość USA)
- mieszczaństwo usuwa intendentów królewskich z ratuszów, władzę obejmują deputowani Konstytuanty („rewolucja municypalna”)
- chłopi przyłączają się do rewolucji, buntując się przeciwko szlachcie i klerowi (tzw. Wielka Trwoga), co przyczynia się do zmian ustrojowych w państwie: Konstytuanta znosi szlacheckie przywileje podatkowe, kler rezygnuje z dziesięcin, skasowano niektóre przywileje miejskie
- Francuzi stali się równi wobec prawa, a królestwo otrzymało jednolity ustrój wewnętrzny
- zniesiono również powinności feudalne chłopstwa, przy czym nie naruszono prawa własności szlachty i burżuazji do ziemi, co nierzadko prowadziło do wystąpień przeciwko rewolucji
- zostaje opracowana przez La Fayetta Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (m.in. tolerancja religijna, wolność słowa i prasy, wolność osobista)

Francja monarchią konstytucyjną (jesień 1789 – jesień 1791)

- dalsze ustawy Konstytuanty:
a) zniesienie podziału społeczeństwa na stany i przyjęcie cenzusu majątkowego (wysokość płaconego podatku miała teraz decydować o przynależności do posiadających pełnię praw „obywateli czynnych”)
b) przyznanie praw obywatelskich protestantom i Żydom
c) nie zniesiono niewolnictwa Murzynów w koloniach
d) odmówiono praw politycznych posiadającym wolność osobistą Mulatom
- reformy kościelne 1789 i 1790, z inicjatywy biskupa Talleyrand:
e) sekularyzacja dóbr kościelnych, księżom będą wypłacane pensje
f) wybieralność biskupów i proboszczów
g) zniesienie zakonów jako sprzecznych z prawami człowieka
h) nakaz przysięgi na wierność państwu
- kluby rewolucji francuskiej:
i) jakobini (Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji)– Maksymilian Robespierre, adwokat domagający się powszechnych wyborów
j) kordelierzy (Towarzystwo Przyjaciół Praw Człowieka)– Marat, Danton
- konstytucja francuska (3 września 1791):
k) władza wykonawcza – król, który jest głową państwa i szefem rządu, posiada prawo weta, („Król Francuzów” a nie król Francji)
l) władza ustawodawcza – jednoizbowa Konstytuanta nazwana od 1791 Zgromadzeniem Prawodawczym lub Legislatywą;

Rządy żyrondystów.

- w parlamencie przeważają liberałowie, tzw. felianci, którzy są przeciwni dalszym krokom rewolucyjnym
- radykalną mniejszość stanowią jakobini i kordylierzy, siedzący na lewicy; obok nich pojawia się trzecia grupa posłów gotowa walczyć o bardziej demokratyczne stosunki w państwie – żyrondyści
- ich przywódcą był Brissot; dążą do wypowiedzenia wojny Austrii (cele: umocnienie rewolucji, zmuszenie chwiejnych do wypowiedzenia się za nią lub przeciwko niej, eksport rewolucji do innych krajów europejskich)
- Ludwik XVI podaje rząd do dymisji i powołuje nowy, złożony z jakobinów i żyrondystów
- 1792 – rozpoczyna się wojna z Austrią, niedługo potem z Prusami; armia francuska dowodzona przez Dumourieza nie przygotowana do wojny ponosi same klęski

Obalenie monarchii i rządy jakobinów.

- król zostaje uwięziony w zamku Temple przez Legislatywę
- we wrześniu odbywają się wybory do nowego ciała ustawodawczego Konwentu Narodowego; na lewicy znaleźli się jakobini i kordylierzy, na prawicy żyrondyści, a centrum skłaniało się wyraźnie ku żyrondzie, co umożliwiało jej kierowanie sprawami państwa
- 22 wrześnie 1792 – Francja zostaje republiką
- styczeń 1793 – król zostaje ścięty
- ścięcie Ludwika XVI powoduje powstanie I koalicji antyfrancuskiej (Wielka Brytania, Austria, Prusy, Holandia, Hiszpania, Rosja, państwa włoskie i niemieckie)
- Konwent ustalił nowy pobór do wojska, z powodu czego wybucha powstanie chłopów w Wandei, które zostaje krwawo stłumione przez wojska francuskie (ginie ok. 200 tys ludzi)
- wydarzenie to spowodowało, iż 22 deputowanych żyrondy zostało wykluczonych z parlamentu, a następnie władzę przejęli jakobini
- żyrondyści z Brissotem zostali ścięci
- w kwietniu 1793 powstaje drugi, obok Komitetu Bezpieczeństwa Powszechnego (policyjnego organu Konwentu) organ władzy wykonawczej – Komitet Ocalenia Publicznego
- do KOP wchodzi Robespierre, rozpoczyna się stosowanie terroru, zdecydowana walka z Kościołem, następuje zmiana kalendarza, szukanie wrogów we własnym obozie – ścięcie Dantona
- powołana armia odnosi sukcesy na froncie i odpiera nieprzyjaciela za Ren
- przewrót 9 thermidora (1794) – Robespierre zostaje aresztowany, a tym samym zostaje obalona dyktatura jakobinów; na czele antyjakobińskiej opozycji stanęli Fouche i Barras

Rządy Dyrektoriatu i zwycięstwa z koalicją

- we wrześniu 1795 zostaje uchwalona nowa konstytucja, tzw. konstytucja Roku III
- władza wykonawcza: pięcioosobowy Dyrektoriat wybierany na 5 lat
- władza ustawodawcza: dwuizbowy parlament składający się z: Rady Pięciuset i Rady Starszych (wyborczy cenzus majątkowy)
- zwycięstwa nad koalicją odnoszą wojska dowodzone przez Jourdana i Moreau
- gen. Napoleon Bonaparte opanowuje Mediolan i północnowłoskie posiadłości Habsburgów, a także Sabaudię i Niceę
- Dyrektoriat kieruje się w polityce zagranicznej koncepcją żyrondy, która pragnęła otoczyć Francję „wieńcem siostrzanych republik”
- 17 października 1797 zostaje podpisany traktat pokojowy z Austrią w Campo Formio
- postanowienia traktatu:
m) Lombardia wymieniona na Wenecję
n) niepodległa Genua przekształcona w zależną od Francji Republikę Liguryjską
o) utworzone wcześniej republiki Lombardzką i Cyspadańską zjednoczono w Republikę Cysalpińską
p) Francja zatrzymała terytoria Belgii i rozciągnęła swe wpływy polityczne w Holandii
q) Austria zgodziła się na przyszłą aneksję Nadrenii przez Francję
- pokój ten ukazał, iż republika porzuciła ideały rewolucji na rzecz interesów imperialnych

Koniec rewolucji.

- Gen. Bonaparte planuje zagarnąć Egipt i dzięki umocnieniu się na Bliskim Wschodzie zagrozić Anglikom w Indiach
- W 1798 podejmuje wyprawę do Egiptu; zwycięża w bitwie pod Piramidami, ale na morzu flota francuska ponosi klęskę w walce z flotą angielską dowodzoną przez admirała Nelsona (bitwa pod Abukirem)
- zostaje uformowana ostatecznie druga koalicja: Anglia, Turcja, Królestwo Neapolu, Austria i Rosja
- spiskowcy planują obalić Dyrektoriat
- Sieyes i Talleyrand głoszą iż wobec trudnej sytuacji państwa najlepszym ratunkiem będzie oparcie władzy na armii
- Bonaparte wykorzystuje szanse i porzuca swe wojsko w Egipcie
- zamach stanu 18 brumaire’a roku III (9 listopada 1799) – przy pomocy brata Lucjana, Napoleon sterroryzował obie izby parlamentu i zmusił do powierzenia władzy w państwie trzem konsulom, zaczyna się wojskowa dyktatura Bonapartego (koniec rewolucji)

Znaczenie rewolucji.

- zlikwidowano feudalizm (zniesione stany i przywileje stanowe)
- chłopi otrzymali ziemię na własność
- władzę przejęła burżuazja zapoczątkowując wielkie przemiany społeczno-gospodarcze
- powstało społeczeństwo obywatelskie
- Deklaracja Praw Człowieka

Francja od konsulatu do cesarstwa.

- po zamachu stanu powstaje konsulat – skład 3 konsulów, w tym I konsul (Napoleon) ma sprawować swój urząd przez 10 lat
- I konsul otrzymał niekontrolowane zwierzchnictwo nad władzą wykonawczą i wyłączność inicjatywy ustawodawczej
- władza ustawodawcza została podzielona na pomiędzy 3 instytucje: Radę Stanu, Trybunat i Ciało Prawodawcze tak, aby żadna nie była zdolna do samodzielnego działania
- początkowe reformy Napoleona:
r) zbliżenie z Kościołem i zawarcie konkordatu w 1801
s) pogodzenie z arystokracją poprzez uchwalenie amnestii
t) uspokojenie burżuazji poprzez przyznanie gwarancji nietykalności majątków uzyskanych podczas rewolucji
u) centralizacja państwa, wprowadzenie systemu policyjnego
v) stworzenie hierarchicznego systemu administracyjnego: na czele departamentów stanęli perfekci, w okręgach podperfekci, w gminach merowie
- w 1802 urząd I konsula staje się dożywotnim, z prawem wyznaczenia następcy
- następnie odbywa się koronacja Napoleona na cesarza Francuzów (1804)– Francja staje się cesarstwem

Legiony Polskie we Włoszech i Holandii

- powstają w styczniu 1797 we Włoszech na wniosek Agencji, kierowanej przez Barssa i Wybickiego organizacji emigracyjnej
- uczestniczą w walkach we Włoszech z Austriakami
- I Legia pod dowództwem Kniaziewicza zwycięża w bitwie pod Civita Castellana
- Legiony ponoszą klęskę pod Magnano i Mantui
- W bitwie pod Hohenlinden w 1800 znaczący udział ma Legia Naddunajska (gen. Kniaziewicz)
- po pokoju z Austrią w Lunevielle (1801) Legiony opuszcza część legionistów, część pozostaje na służbie włoskiej, część zostaje wysłana na Haiti w celu stłumienia powstania Murzynów

Ekspansja militarna Francji.

- po wygranych bitwach z Autrią pod Marengo i Hohenlinden (1800) otworzyły się drogi dla korzystnego dla Francji pokoju w Luneville (1801), na mocy którego została powiększona Republika Cysalpińska
- Napoleon zmienia nazwę tej Republiki na Republikę Włoską i mianuje się królem Włoch
- Franciszek II przekazuje Francji tereny na lewym brzegu Renu
- Podpisany zostaje pokój z Anglią w Amiens (1802)
- Przyczyny nowej wojny z Anglią:
w) konflikt handlowy
x) konflikt kolonialny
y) Wielka Brytania potępia rewolucję
- wojna wybucha w 1803
- w 1805 powstaje III koalicja – Anglia, Królestwo Neapolu, Rosja, Prusy, Austria i Szwecja przeciw Francji i Hiszpanii
- 1805 – flota angielska u przylądka Trafalgar zwycięża flotę francuską (ginie zwycięski dowódca – Nelson)
- 1805 – pod Austerlitz na Morawach Napoleon zwycięża wojska rosyjsko-austriackie
- zostaje podpisany pokój z Austrią (Bratysława, Austria traci Wenecję, część Istrii i Dalmację)
- powstaje Związek Reński – przymierze militarne 14 państw niemieckich z Francją
- w 1806 armia Fryderyka Wilhelma III (wraz z Anglią Prusy tworzą IV koalicję) zajęła sprzymierzoną z Francją Saksonię, Prusy domagały się wycofania wojsk francuskich za Ren, wybucha wojna z Prusami
- 1806 – Napoleon pod Jeną i Auerstadt zwycięża wojsko pruskie
- 1807 – pod Frylandem Francja pokonuje Rosję – koniec działań zbrojnych
- 1807 – w Tylży Napoleon spotyka się z Aleksandrem I, gdzie podpisują traktaty pokojowe

Napoleon wobec sprawy Polskiej

- „plan puławski” – program Adama Czartoryskiego, w którym Polska ma odrodzić się z pomocą Rosji
- Napoleon godzi się na powołanie tymczasowego rządu polskiego: Komisji Rządzącej ze St. Małachowskim na czele
- książę Józef Poniatowski staje na czele 30 tys. armii polskiej
- na mocy traktatu w Tylży (lipiec) z ziem II i III zaboru pruskiego (oprócz Gdańska, który staje się wolnym miastem i okręgu białostockiego przyłączonego do Rosji) zostaje utworzone Księstwo Warszawskie
- Napoleon nadaje konstytucję Księstwu w Dreźnie 1807
- Księstwo zostaje połączone unią personalną z Saksonią
- pełnię władzy wykonawczej oraz inicjatywę ustawodawczą otrzymuje dziedziczny król, Fryderyk August z dynastii Wettynów
- władzę wykonawczą sprawuje Rada Stanu i Rada Ministrów
- władzę ustawodawczą sprawuje dwuizbowy Sejm składający się z Izby Poselskiej i Senatu
- wprowadzony zostaje wyborczy cenzus majątkowy
- wprowadzony zostaje Kodeks Napoleona dający chłopom wolność osobistą, ale jednocześnie pozostawiający ziemię jako własność ziemian
- brak suwerenności Księstwa objawiał się brak ministra spraw zagranicznych oraz aparatu dyplomatycznego, dużą role odgrywa rezydent francuski w Warszawie, sojusz militarny z Francją, dający Napoleonowi do dyspozycji 45 tys. armię

Opozycja antynapoleońska.

- po bitwie pod Trafalgar Napoleon wydaje w Berlinie (1806) dekret o blokadzie kontynentalnej – zakazie handlu z Wielką Brytanią obowiązującym wszystkie państwa sprzymierzone z Francją
- Napoleon dąży do opanowania półwyspu Iberyjskiego
- 1808 – król Hiszpanii Ferdynand VII zostaje usunięty, jego miejsce zajmuje Józef Bonaparte
- wybucha powstanie antyfrancuskie, spowodowane masowymi rabunkami i profanacją miejsc kultu; Józef Bonaparte zostaje wygnany z Madrytu
l- istopad 1808 – szwoleżerowie Gwardii zdobywają wąwóz Somosierra, co umożliwia Francuzom powrót do Madrytu;
- w 1809 zostaje utworzona V koalicja – Austria, Anglia, Portugalia i Hiszpania
- wojska austriacki atakują Księstwo Warszawskie w 1809
- dochodzi do bitwy pod Raszynem – nie rozstrzygnięta (dowódca – ks. Poniatowski)
- Warszawa poddaje się bez walki, jednocześnie wojska polskie atakują Galicję
- Zwycięstwo Napoleona pod Wagram zmusza Austrię do podpisania pokoju w Schönnbrunn (1809) – Austria przestaje być mocarstwem

Wojna z Rosją.

- 1811 – Rosja oficjalnie znosi blokadę kontynentalną
- 24 czerwca 1812 – wojska Napoleona wkraczają o Rosji, wojska rosyjskie pod dowództwem Kutuzowa, nie zawiązując walki cofają się w głąb kraju
- rozgrywa się bitwa pod Borodino (nierozstrzygnięta)
- wrzesień 1812 – wojska napoleońskie zajmują Moskwę
- zima 1812/1813 – wielka armia napoleońska ponosi klęskę w Rosji

Bitwa pod Lipskiem i abdykacja Napoleona.

- 16-19 października 1813- pod Lipskiem trwa bitwa narodów, Napoleon ponosi klęskę (ginie ks. Poniatowski)
- 1814 – wojna przenosi się na terytorium Francji – kapitulacja Paryża
- Talleyrand, sojusznik Rosji, radzi carowi by usunąć Napoleona z tronu i wprowadzić rządy Burbonów
- Napoleon abdykuje

I pokój paryski (1814)

- Francja posiada tereny takie jak miała w 1792
- Ludwik XVIII Burbon zostaje królem Francji
- Holandia otrzymuje Belgię
- Napoleon zostaje zesłany na Elbę, dożywotnio zachowuje tytuł cesarza, gwardię przyboczną i 2 mln franków rocznej pensji

Koniec Napoleona

- Ludwik XVIII nadaje państwu konstytucję, tzw. Kartę
- Napoleon powraca do Francji i organizuje armię
- atakuje wojska pruskie i angielskie stacjonujące w Belgii
- z Anglikami ponosi klęskę po Watreloo i staje się jeńcem wojennym, zesłany na Wyspę Św. Heleny