Sejm czteroletni i konstytucja 3 maja

Sejm czteroletni zwany sejmem wielkim obradował w Warszawie od 6 X 1788 roku do 29 V 1792 roku. Został zwołany przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, za zgodą Katarzyny II, dla uchwalenia sojuszu wojskowego z Rosją i podjęcia uchwał w sprawie udziału polskiego korpusu posiłkowego w wojnie rosyjsko-tureckiej. Przeciągnął swe obrady na okres czterech lat. Obrady rozpoczęto od zawiązania konfederacji pod przewodnictwem marszałków: S. Małachowskiego i K.N.Sapiechy. W 1788 roku pod wpływem złożonej przez H. Bucholtza propozycji sojuszu polsko-pruskiego, sejm zażądał od Rosji wycofania wojsk z terytoriów Rzeczpospolitej. Uchwalono powiększeni armii polskiej do 100 tysięcy żołnierzy. Odebrano Radzie Nieustającej i hetmanom władzę nad wojskiem, następnie zniesiono samą Radę, a komendę nad wojskiem powierzono specjalnej Komisji Wojskowej. W 1789 roku uchwalono nowe podatki, wśród nich tzw. ofiarę dziesiątego grosza z dóbr szlacheckich i kościelnych. W 1790 roku radykalnym zmianą uległa sytuacja między państwami zaborczymi. W tym czasie stało się realne porozumienie rosyjsko-pruskie, skierowane przeciwko Polsce. Obradujący w nowym układzie Sejm, w którym przewagę zdobyło Patriotyczne Stronnictwo, uchwalił ustawę wykluczającą drobną, ubogą szlachtę( tzw. Gołotę) z udziału w sejmikach oraz prawo o ustroju miast królewskich Najważniejszym dokonaniem Sejmu było opracowanie i uchwalenie w 1791 Konstytucji 3 Maja, która wprowadziła reformy polityczne i społeczne zmierzające do uratowania niepodległości i unowocześnienia kraju.
Głównymi założeniami Konstytucji było Prawo o sejmikach z 24 II 1791 roku oraz Prawo o miastach królewskich z 18 IV 1791 roku. Pozostawiała ustrój stanowy, z pewnymi drobnymi zmianami ; znacznie uszczuplono wpływy magnaterii na elekcje, Senat i zarząd kraju, wykluczając z sejmików szlachtę nieposesjonatów , stanowiącą najgorliwszą klientele magnatów. Utrzymując poddaństwo Konstytucja pozbawiałaś szlachtę prawa najwyższej zwierzchności wobec podanych , przyjmując ich” pod opiekę prawa i rządu krajowego”. Indywidualne umowy chłopów z dziedzicami o zmianę pańszczyźniany na czynsz teraz nie mogły już być samodzielne unieważniane przez szlachtę. Postanowienia Konstytucji centralizowały państwo, znosząc odrębność między Koroną a Litwą, wprowadzając jednolity rząd, skarb i wojsko. Za religię panującą uznano katolicyzm, przy zupełnej tolerancji innych, uznanych przez państwo wyznań. Konstytucja wprowadziła trójpodział władzy: władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy Sejm, składający się ze szlachty- posesjonatów i 24 przedstawicieli miast. Zmniejszono znacznie rolę Senatu, instrukcje poselskie, konfederacje i liberum veto zostały zniesione, decyzje miały zapadać zwykłą większością głosów.
Kadencja Sejmu trwała dwa lata , posiedzenia zwoływane były w razie potrzeby, co 25 lat miano zwoływać Sejm w celu poprawy konstytucji. Władzę wykonawczą przyznano królowi wraz z Radą, tzw. Strażą praw, złożoną z prymasa i pięciu ministrów: policji, pieczęci, czyli spraw wewnętrznych, interesów zagranicznych, wojny i skarbu, mianowanych przez króla Ministrowie odpowiadali przed Sejmem za podpisane przez siebie akty. Król był przewodniczącym Straży, miał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów, urzędników i oficerów, w razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem . Zniesiono wolną elekcję, po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego tron miał być dziedziczony, tylko w razi wymarcia rodziny królewskiej szlachta miał wybierać nową dynastię. Konstytucja zapowiadała reorganizację sądownictwa, postulując konieczność stworzenia stale urzędujących sądów ziemnych i miejskich oraz sprawujących nad nimi nadzór w drugiej instancji Trybunałem Koronnym i sądem asesorskim. Próba przeprowadzenia reform, została przekreślona już w połowie 1792 roku. Przyczyniła się do tego Targowica i wkroczenie wojsk rosyjskich do Rzeczpospolitej. Konstytucja 3 Maja była drugą na świecie ustawą regulującą organizację władz państwowych, prawa i obowiązki obywateli. Była wielkim osiągnięciem narodu chcącego zachować niezależność państwową , zabezpieczała możliwość rozwoju gospodarczego i politycznego kraju.
Do tradycji trzeciomajowej nawiązywały później różne kierunki polityczne , dosyć dowolne interpretujące idee ustawy zasadniczej z 1791 roku.