Układ ruchu

Ruch i jego podłoże

Ruch jest podstawowym przejawem wrażliwości, czyli zdolności organizmów do reagowania na bodźce środowiskowe. Jeśli za podstawę klasyfikacji przyjąć złożoność ruchu, to możemy wyróżnić ruch: cytoplazmatyczny, rzęskowy oraz mięśniowy. Dwa pierwsze rodzaje ruchu są powszechne w całym świecie istot żywych, ruch mięśniowy cechuje jedynie zwierzęta tkankowe. Ruch cytoplazmatyczny odbywa się wewnątrz komórki i leży u podłoża ruchów ameboidalnych ( w taki sposób poruszają się niektóre protisty oraz część komórek układu odpornościowego kręgowców ). Przemieszczanie się komórki może tez wynikać z ruchu rzęsek lub wici ( np. orzęski, plemniki ). Już u parzydełkowców występują komórki nabłonkowo-mięsniowe umożliwiające przemieszczanie się całego ciała ( ruch lokomotoryczny ) lub ruch poszczególnych jego części. Najprostsze, trójwarstwowe bezkręgowce, większość pierścienic, płazińce i nicienie, maja układ ruchu w postaci wora powłokowo-mięśniowego ( nie występują w nim elementy szkieletowe oraz wyodrębnione mięśnie ). Stawonogi, strunowce oraz cześć mięczaków, posiadają układ ruchu, w skład którego wchodzą : mięśnie poprzecznie prążkowane ( cześć czynna ) oraz twarde elementy szkieletowe ( cześć bierna ) . Stawonogi posiadają członowane odnóża, kręgowce czworonożne – kończyny wolne. W obu przypadkach odcinki tych części ciała są ze sobą ruchomo zestawione przez stawy. Wielostawowe odnóża pozwalają osiągnąć wysoką sprawność lokomocji w warunkach środowiska lądowego. Owady, ptaki oraz cześć gadów i ssaków niezależnie od siebie posiadły zdolność aktywnego lotu. Układ ruchu tych organizmów odznacza się bardzo dużą wydajnością i precyzją w działaniu.
Ruch można dostrzec zarówno wewnątrz organizmu człowieka, jak i na zewnątrz. Wewnątrz obserwujemy ruch pojedynczych komórek oraz ruch w obrębie samych komórek. Patrząc na człowieka z zewnątrz, widzimy makroskopowo efekty pracy układu narządów ruchu.
W organizmie człowieka obie części układu narządów ruchu: układ mięśniowy oraz układ szkieletowy tworzą skomplikowany system dźwigni, dzięki któremu możemy:
- zmieniać położenie całego ciała ( ruchy lokomocyjne )
- zmieniać ułożenie części ciała względem siebie np. zginanie rąk , nóg lub nachylenie głowy
- utrzymać odpowiednią postawę ciała ( co ma szczególne znaczenie ze względu na dwunożność )
- znacznie osłabiać skutki działania rożnego rodzaju przeciążeń
O złożoności budowy ludzkiego układu narządów ruchu może świadczyć problem ze skonstruowaniem w pełni funkcjonalnych robotów.
Ruchy organizmów można podzielić na: związane z lokomocją ( taksje – aktywny, skierowany ruch całego z jednego miejsca w drugie ) oraz ruchy nie związane z przemieszczaniem się całego ciała.

Budowa układu narządów ruchu człowieka

Narząd ruchu składa się z układu biernego - kostno-stawowego i układu czynnego - nerwowo-mięśniowego.



Kości Mięśnie szkieletowe

Mocne i twarde kości stanowią wewnętrzny szkielet, stanowiący podporę i ochronę dla pozostałych części ciała.
Oś układu kostnego stanowi kręgosłup, który jest osadzony w obręczy miednicy, a na jego szczycie opiera się czaszka. Kręgosłup dzieli się na pięć odcinków i jest zbudowany z 34-35 kręgów. Odcinek szyjny tworzy 7 kręgów, piersiowy - 12, lędźwiowy - 5, kość krzyżową tworzy 5 kręgów zespolonych w jedną całość. Zakończenie kręgosłupa tworzy część guziczna kręgosłupa, czyli kość ogonowa, zbudowana z 4-5 zrośniętych ze sobą kręgów.
Od piersiowego odcinka kręgosłupa odchodzą żebra (12 par), tworzące klatkę piersiową, która od przodu zamyka mostek. Na górnej części klatki piersiowej znajduje się obręcz kończyny górnej (barkowa), którą tworzą obojczyki i łopatki. Z obręczą barkową połączone są kończyny górne - prawa i lewa. Każda z nich składa się z kości ramiennej, kości łokciowej i promieniowej oraz kości ręki, do których należą kości nadgarstka oraz śródręcza i paliczki.
Z miednicą łączą się kończyny dolne. Każda z nich jest utworzona przez kość udową, piszczelową, strzałkową oraz kości stopy: skokową, piętową, kości stępu, kości śródstopia i paliczki. Pomiędzy kością udową a kośćmi podudzia znajduje się staw kolanowy, osłonięty od przodu przez rzepkę.
By uzupełnić opis budowy szkieletu, należy wymienić czaszkę, której część stanowi ochronę dla mózgu, część natomiast tworzy kostny zrąb twarzy i wchodzi w skład narządu żucia (układ kostny szczęki i żuchwy).
W sumie układ kostny człowieka utworzony jest przez 206 pojedynczych kości połączonych różnymi rodzajami stawów. Kości różnią się kształtem i wielkością - i pełnią różne funkcje. Różnice rozmiarów są znaczne. Kość udowa - największa w szkielecie człowieka - ma około 0,5 m długości, podczas gdy najmniejsza kosteczka ucha środkowego - strzemiączko - mierzy zaledwie 2,6 mm.
Pod względem kształtu można kości podzielić na cztery grupy: długie (np. udowa lub ramienna), krótkie (np. kości nadgarstka i stępu), płaskie (np. żebra, łopatki) i nieregularne (np. kości twarzoczaszki).
Kości tworzące określoną część szkieletu (np. kręgosłup, kończynę górną, kończynę dolną) połączone są ze sobą stawami. W obrębie stawu powierzchnie kości (tzw. powierzchnie stawowe) są pokryte idealnie gładką chrząstką stawową. Umożliwia to ruch w stawie z minimalnym tarciem powierzchni kości, co zapobiega ich ścieraniu się i zużyciu. Żeby staw nie rozpadł się, kości, które go tworzą, są połączone w stały sposób za pomocą więzadeł.
Dodatkowe zabezpieczenie przed destabilizacją stawu i równocześnie dodatkową ochronę zapewnia otaczająca go torebka stawowa. Zamyka ona szczelnie staw i przechodzi w okostną, czyli mocną, obficie unaczynioną i unerwioną błonę włóknistą, okrywającą ze wszystkich stron kość. Torebka stawowa jest zbudowana z dwóch warstw. Warstwa zewnętrzna składa się z łącznotkankowych włókien, z których część tworzy więzadła łączące kości. Wewnętrzna warstwa torebki stawowej to tzw. maziówka, bogato unaczyniona błona produkująca maź stawową. Jest to gęsta ciecz, która ułatwia "poślizg" w stawie i zapewnia bezbolesne przesuwanie się powierzchni stawowych względem siebie.
Specyfiką kręgosłupa jest obecność pomiędzy trzonami kręgów łącznotkankowych tarcz międzykręgowych, tzw. dysków.
Odrębnością stawu kolanowego jest natomiast obecność w nim dwóch łąkotek, będących półksiężycowatymi ciałami włóknisto-chrzęstnymi, chroniącymi ten mocno obciążony staw przed nadmiernym zużyciem.
Ruchy w stawach byłyby niemożliwe do wykonania, gdyby nie praca mięśni. Skurcz włókien mięśniowych, powodujący skrócenie się mięśni, prowadzi do zmiany położenia kości względem siebie. To, jaki ruch zostanie wykonany, np. zginanie czy prostowanie kolana, zależy od tego, która grupa mięśniowa, czy też pojedynczy mięsień, skurczy się.
Impuls do wystąpienia skurczu mięśnia pochodzi z centralnego układu nerwowego i jest przewodzony przez rdzeń kręgowy i wychodzące z niego korzenie nerwowe, z których powstają nerwy obwodowe. Impuls powodujący skurcz mięśnia wprawiający w ruch jakąś część układu kostno-stawowego pochodzi z obszaru mózgu należącego do tzw. układu piramidowego, co oznacza, że podlega on kontroli naszej świadomości.
Do kości przytwierdzonych jest przeszło 500 mięśni. Są one zbudowane z włókien poprzecznie prążkowanych. Większość mięśni jest przyczepiona do kości za pomocą ścięgien lub bezpośrednio. Ścięgna mają kształt wstążki lub powrózka i utworzone są z mocnej włóknistej i zbitej tkanki łącznej. Z jednej strony łączą się z mięśniem, drugi koniec ścięgien jest przytwierdzony do kości. Niektóre mięśnie (np. twarzy) łączą się bezpośrednio ze skórą lub błonami śluzowymi. Skurcz mięśnia pociąga za jego przyczep do kości i powoduje ruch kości w danym kierunku.
Zakres ruchu zależy od typu stawu. W narządzie ruchu człowieka znajdują się stawy jednoosiowe (np. międzypaliczkowe w palcach rąk i stóp), dwuosiowe (np. staw nadgarstka) i wieloosiowe (np. staw barkowy lub biodrowy). Odpowiedni kształt główki i panewki stawowej umożliwia wykonywanie ruchów w jednej, dwu lub wielu płaszczyznach. I tak staw jednoosiowy ma główkę o kształcie bloczka, a panewka jest jakby negatywem główki. Staw dwuosiowy ma główkę o kształcie eliptycznym i odpowiednio "wyżłobioną" panewkę. W stawach wieloosiowych główka ma kształt kulisty i porusza się we wklęsłej, miseczkowatej
panewce.



Fizjologia narządów ruchu człowieka

Kości, stawy i mięśnie tworzą ściśle związaną ze sobą całość biologiczną i mechaniczną i wzajemnie na siebie oddziałują. Zarówno ich rozwój, jak i funkcjonowanie są od siebie nawzajem uzależnione. Do prawidłowego rozwoju mięśni konieczny jest dobry rozwój i stan kości oraz prawidłowa budowa i funkcjonowanie stawów. Patologia mięśni natomiast (zaniki, porażenia, niedowłady) może szkodliwie oddziaływać na stan stawów. Unieruchomienie związane z chorobą stawów lub mięśni może prowadzić do zaniku tkanki kostnej.
Kość jest żywą tkanką, która podlega ciągłej przebudowie, wymianie soli mineralnych, modelowaniu, przystosowywaniu do potrzeb narządu ruchu. Bodźcem do odbudowy i wzmacniania kości jest przerywany nacisk mechaniczny i pociąganie zachodzące w czasie ruchu. W wieku dziecięcym odbywa się wzrost kości na długość. Decydują o nim prawidłowy stan i funkcjonowanie chrząstki nasadowej. Chrząstka wzrostowa nie jest jednakowa we wszystkich częściach kości długich. Największy potencjał wzrostowy ma ona w kościach udowych i piszczelowych w pobliżu stawów kolanowych - aż 70% długości kończyn dolnych wytwarza chrząstka wzrostowa w tych miejscach. Wzrost w chrząstce nasadowej piszczeli w okolicy stawów skokowych to tylko 20%, a kości udowej w okolicy stawu biodrowego - 10% wytworzonej długości kończyny. Warunkiem prawidłowego wzrostu kości jest dobre krążenie krwi w okolicy chrząstek nasadowych, prawidłowe unerwienie i czynność kończyny. Chrząstka wzrostowa, podobnie jak stawowa czy kość, do dobrego odżywienia wymaga rytmicznej zmiany nacisku, który pobudza jej wzrost. Ważne jest też oddziaływanie czynników ogólnoustrojowych, wśród których kapitalne znaczenie ma odpowiednia zawartość białka, soli mineralnych i witamin w diecie. W okresie wzrastania, jak i w późniejszym wieku, istotna dla kości jest coroczna odpowiednia porcja światła słonecznego, decydująca o zaopatrzeniu organizmu w witaminę D.
Po zakończeniu okresu wzrastania, kiedy chrząstki nasadowe zarosną, kość nadal żyje, zmienia się i aż do końca życia trwa zastępowanie zużytej, słabszej tkanki kostnej kością nową, bardziej odporną na obciążenia mechaniczne. Jest to walka organizmu ze "zmęczeniem materiału", które w kościach poddawanych nieustannym obciążeniom dałoby o sobie znać bardzo wcześnie, gdyby nie stały proces odnowy.
Stan czynnościowy stawów jest uzależniony od od stanu chrząstki stawowej i aparatu więzadłowo-torebkowego. Chrząstka szklista pokrywająca powierzchnie stawowe kości jest pozbawiona naczyń krwionośnych i unerwienia. Odżywiana jest od strony stawu przez płyn stawowy i od strony kości przez naczynia podchrzęstnej warstwy kości. By procesy odżywianie chrząstki przebiegały prawidłowo, niezbędny jest ruch, zmiany ciśnienia i nacisku na powierzchnię stawową. Płyn odżywiający jest wtedy wciskany w nią i wyciskany, jak z gąbki. Unieruchomienie lub zmniejszone obciążenie stawu pogarszają odżywienie chrząstki. Nie jest też korzystny stały lub nadmierny ucisk, prowadzi bowiem do ścieńczenia warstwy chrząstki i jej zaniku.
Prawidłowa, odpowiedniej grubości chrząstka stawowa amortyzuje wstrząsy w stawie i sprzyja równomiernemu rozłożeniu nacisku na całą powierzchnię stawową.
Nie mniej ważną rolę odgrywa błona maziowa, która wyściela części stawu nie pokryte chrząstką, ułatwia ruchy, wydziela i wchłania płyn stawowy, dzięki czemu zapewnia odżywienie chrząstki stawowej. Duża zawartość substancji śluzowych w produkowanym przez nią płynie ułatwia poślizg powierzchni stawowych kości.

Zadanie mięśni to utrzymanie ciała w odpowiedniej pozycji i nadanie ciału lub jego częściom ruchu. Mięśnie nie działają w sposób izolowany. W każdym ruchu, nadzorowanym przez świadomość, konieczne jest współdziałanie i przeciwdziałanie odpowiednich mięśni, co zapewnia płynność ruchu i utrzymanie postawy odpowiedniej dla wykonywanej pracy. Mięśnie są przystosowane do wykonywania krótkotrwałej pracy. Przedłużający się skurcz mięśnia, czyli długotrwała praca statyczna, prowadzi do zmęczenia i osłabienia mięśni, uniemożliwia bowiem utrzymanie prawidłowego przepływu krwi i zapewnienia odnowy zasobów energetycznych komórek mięśniowych. O prawidłowej pracy mięśni decyduje nie tylko ich ukrwienie, ale i unerwienie. Pozbawienie mięśni unerwienia prowadzi do ich zaniku. Źle wpływa też na mięśnie "brak pracy", np. wskutek przebytych urazów z uszkodzeniem kości lub stawu. Niektóre mięśnie (z grupy prostowników) ulegają wtedy zanikowi, mięśnie przeciwstawne (zginacze) - przykurczom.




Sprawność fizyczna i higiena układu narządów ruchu człowieka

We współczesnych krajach rozwiniętych aktywność ruchowa obywateli zmniejsza się coraz bardziej. Jest to bardzo niekorzystne zjawisko, gdyż gatunek ludzki od początku swojego istnienia cechował się dużą sprawnością fizyczną. Ruch jest więc naturalną czynnością fizyczną niezbędną do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Dlatego bardzo ważne jest zachowanie równowagi: nie przejadać się, nie odchudzać bez wyraźnej potrzeby, rozpocząć regularne uprawianie ćwiczeń fizycznych. W ten sposób można poprawić funkcjonowanie nie tylko mięśni i stawów, ale także serca, płuc oraz mózgu. Każdorazowo ćwiczenia powinny być poprzedzone odpowiednią rozgrzewką. Pozwoli to na harmonijne rozluźnienie zesztywniałych mięsni i stawów, poprawi krążenie i umożliwi koncentrację. Dobrze przeprowadzona rozgrzewka powinna objąć rozciąganie różnych partii mięsni i wyginanie stawów kończyn tułowia oraz szyi. Jednym ze wskaźników stanu sprawności fizycznej może być reakcja serca na wzmożony wysiłek fizyczny, jednak nie mówi ona zbyt wiele o sprawności danej osoby. Więcej informacji dostarcza ocena tempa dochodzenia do tętna spoczynkowego mierzona w procentach. Jeśli wskaźnik tempa wyniesie poniżej 20% powinno skontaktować się z lekarzem przed rozpoczęciem ćwiczeń.
Wzmożony wysiłek fizyczny oznacza większe zużycie energii. A zatem osoby regularnie uprawiające sport mogą więcej jeść. Jeśli trening ma pomóc w utrzymaniu prawidłowej sylwetki, szczególnie skuteczne są: długie biegi, pływanie, długa jazda na rowerze. Warto także pamiętać, że najlepsze efekty osiąga się wykonując ćwiczenia aerobowe, czyli takie, w których mięśnie pracują w warunkach tlenowych.
Przemęczenie i kontuje zdarzają się nie tylko w sportach wyczynowych. Warto pamiętać o profilaktyce obejmującej rozgrzewkę oraz właściwy ubiór ( także ochronny ). Na przykład dla maratończyków szczególnie ważne jest obuwie ( powinno mieć sprężyste podeszwy co ochroni kręgosłup oraz kościec stopy ). W niektórych sportach nie należy zapominać o kaskach i ochraniaczach na różne części ciała. Sporty związane ze stale powtarzającymi się czynnościami ruchowymi nie stwarzają większych zagrożeń dla amatorów. Znacznie większe jest ryzyko kontuzji w wypadku dyscyplin, w których wykonuje się dynamiczne ruchy zmienne ( np. piłka nożna, koszykówka, hokej, narciarstwo zjazdowe, rugby ). Są to często dyscypliny kontaktowe i związane z wykorzystaniem twardych przedmiotów np. korki lub buty narciarskie. Do częstych kontuzji należy zaliczyć naciągnięcia i stłuczenia mięśni, zerwanie ścięgien, skręcenia i zwichnięcia stawów oraz złamania kości. Wówczas szczególnie ważna jest diagnoza i pierwsza pomoc. W lżejszych przypadkach wystarczy kompres lub bandaż i odpoczynek. W cięższych, takich jak zerwanie mięśnia czworogłowego uda, ścięgna Achillesa, zwichnięcie stawu ramiennego, uszkodzenie kolana czy złamanie kości udowej, wymagana jest hospitalizacja i niekiedy długotrwała rekonwalescencja.
Wielu młodym ludziom wysiłek fizyczny sprawia trudność. Podstawowym powodem jest niedostateczna dbałość o kondycję. U osób prowadzących mało ruchliwy tryb życia wydolność układu oddechowego i krążenia są zbyt małe, aby zaopatrzyć pracujące intensywnie mięśnie w odpowiednią ilość tlenu. Podczas ćwiczeń u takich osób szybko narasta tak zwany dług tlenowy i mięsnie nie mogą „spalać” glukozy lub kwasów tłuszczowych w mitochondriach. Zachodzi więc beztlenowy rozkład glukozy do pirogronianu i dalej do kwasu mlekowego. Ten powoduje zakłócenia w funkcjonowaniu włókien mięśniowych. Mięśnie szkieletowe stają się słabsze, sztywne a ich ruch sprawia ból – jest to tak zwane zakwaszenie mięśni ( potocznie- zakwasy ). Kwas mlekowy zostaje rozłożony dopiero kilkadziesiąt godzin po ustaniu wysiłku fizycznego. Narastającymi objawami zmęczenia mięśni szkieletowych są:
- przedłużanie czasu od momentu odebrania impulsu do skurczu
- zmniejszenie stopnia skrócenia mięśnia
- zmniejszenie się zdolności mięśnia do powracania do pierwotnej długości, przykurcze
- spadek siły skurczu mięśnia


Doping

Doping-jest to sztuczne podnoszenie wydolności fizycznej i psychicznej zawodnika metodami wykraczającymi poza normalny trening. Ogólnie za doping uważa się metody medyczne, potencjalnie szkodliwe dla zdrowia, które zostały oficjalnie zabronione. Zwalczaniem dopingu na świecie zajmuje sie Światowa Komisja Antydopingowa
Doping jest powszechnie używany w sportach wytrzymałościowych np. kolarstwie, w maratonach podawane są środki takie jak erytropoetyna, która podnosi utlenowanie krwi, przez co mięśnie są zdolne do zwiększonego wysiłku oraz występują transfuzja krwi. Zazwyczaj celem transfuzji jest zwiększenie do maksimum liczby czerwonych krwinek w organizmie, gdyż to one odpowiadają za szybki transport tlenu do mięśni. Większa liczba czerwonych ciałek we krwi oznacza wzrost wytrzymałości a także zwiększoną zdolność do krótkotrwałego wysiłku fizycznego. W sportach walki stosuje się stymulanty np. amfetamine bądź efedryne, które działają pobudzająco psychomotorycznie na ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy. Ciężarowcy, trójboiści siłowi oraz kulturyści stosują steroidy anaboliczno-androgenne np. nandrolon, testosteron. Powodują one szybko przyrost masy miesniowej oraz siły. Oprócz sterydów anaboliczno-androgennych kulturyści stosują także diuretyki - czyli środki moczopędne, które zwiększają wydalanie wody z organizmu co jest bardzo przydatne na zawodach gdzie obowiązują kategorie wagowe diuretyki powodują tez uzyskanie "rzeźby" mięsni jak również wydalenia z moczem innych środków dopingujących. Nie można zapomnieć też o hormonie wzrostu często stosowanym przez kulturystów, głównym działaniem hormonu wzrostu jest pobudzanie wzrostu masy ciała i wzrost. Skutki uboczne zażywania dopingu są bardzo duże. Niewłaściwe ich stosowanie może spowodować kalectwo a nawet zgon. Przy stosowaniu stymulantów i środków narkotycznych głównym skutkiem ubocznym jest uzależnienie fizyczne, nieregularna praca serca, agresywność oraz zaburzenia psychiczne. Przy stosowaniu EPO i transfuzji krwi głównymi skutkami ubocznymi jest wzrost zagęszczenia i lepkości krwi, zawały serca, trwałe uszkodzenia nerek oraz nagłe zgony. Przy stosowaniu diuretyków odnotowuje się stale uszkodzenia nerek, zaburzenia krążenia krwi oraz omdlenia .Nieprawidłowe stosowanie hormonu wzrostu prowadzi do akromegalii czyli przerost i deformacja kości, deformacja stawów ale te skutki uboczne występują tylko u osób dorosłych które zakończyły proces wzrostu kości w "wzdłuż". U mężczyzn zażywanie steroidów anaboliczno-androgennych powoduje ginekomastie, impotencje, trądzik, nowotwory wątroby, prostatę, nadciśnienie krwionośne, wzrost agresji oraz obniżone libido. U kobiet zaś stosowanie tych środków powoduje zanik gruczołów sutkowych, zaburzenia miesiączkowania oraz maskulinizacje czyli obniżenie brzmienia głosu, owłosienie na ciele oraz męską budowę ciała.


Choroby związane z układem ruchu

Choroby układy ruchu dotykają ludzi w każdym wieku. Dzieci i ludzie młodzi, poza ujawnieniem się wad genetycznych lub chorób metabolicznych, są szczególnie narażeni na urazy i infekcje. U ludzi w wieku średnim i starszym dochodzą do głosu choroby autoimmunologiczne i procesy degeneracyjne, będące wynikiem starzenia się organizmu. Ludzie starzy, poza schorzeniami przewlekłymi wyniesionymi z wieku średniego, ponownie są zagrożeni urazami i groźnymi złamaniami, do czego przyczynia się zrzeszotnienie kości, gorsza sprawność ogólna i skłonność do upadków.
Podobnie jak inne części ciała, kości podlegają stopniowej odnowie. Oznacza to, ze w miarę upływu lat 206 kości ludzkiego szkieletu wymienia i uzupełnia swoje części składowe. Jednak choroby atakują także kości i stawy. Często wady układu kostnego mają podłoże genetyczne, występują więc od urodzenia, mogą jednak pojawiać się w wieku późniejszym i mają związek najczęściej z chorobami innych narządów. Wiele chorób jest wywołanych przez zaburzenie w gospodarce chemicznej organizmu, np. w układzie hormonalnym, czy niedoborem składników mineralnych. Należy także wspomnieć o skutkach wypadków, czy też nadmiernej eksploatacji danej części ciała.
W diagnostykę i leczenie schorzeń narządu ruchu zaangażowani są lekarze różnych specjalności: pediatrzy, interniści, reumatolodzy, endokrynolodzy, neurolodzy, neurochirurdzy, dermatolodzy, ortopedzi, traumatolodzy (chirurdzy urazowi), rehabilitanci, radiolodzy, onkolodzy. Świadczy to najlepiej o złożoności zagadnienia, obejmującego anatomopatologię, patofizjologię i patogenezę chorób układu ruchu, który w swej istocie też jest złożony, zbudowany jest bowiem z różnych struktur i tkanek.

Wrodzone choroby kości

Przy wrodzonej patologicznej łamliwości kości są wyjątkowo słabe i kruche, wskutek czego łatwo ulegają złamaniom. Dolegliwości tej nie można wyleczyć, można ją jedynie zminimalizować, unikając sytuacji nadmiernie obciążających kości. Czasami zdarz się, ze rosnące kości nie nabierają odpowiednich kształtów. Przykładem mogą być: nienaturalne zgięcia szpotawa stopa; wrodzone zwichnięcia stawu biodrowego, przy którym głowa kości udowej łatwo wyślizguje się z panewki stawowej; i rozczepione podniebienie, polegające na występowaniu szczeliny w podniebieniu twardym pomiędzy ustami a nosem.

Zaburzenia składu chemicznego

W zdrowej kości zachodzą różnorodne procesy chemiczne, ale czasami się zdarza, że któryś z nich nie przebiega prawidłowo. Krzywiące powoduje brak witaminy D, która jest niezbędna dla zdrowych, silnych kości. Witamina D, która występuje w tłustych rybach i produktach mlecznych. Skóra potrafi ją wyprodukować pod wpływem światła słonecznego. Dzieci chore na krzywicę często mają krzywe ręce i nogi, jednak obecnie, głównie dzięki lepszej diecie, choroba ta bardzo rzadko występuje w krajach rozwiniętych. U dorosłych niedobór witaminy D wywołuje osteomalację. Kości stają się słabe, łatwo się łamią, występuje sztywnienie i kurcze mięśni. Osteomalacja jest czasami związana z innym stanem chorobowym, na przykład chorobą nerek, żołądka czy kłopotami z układem trawiennym. Leczenia polega na podawaniu witaminy D, przyjmowaniu właściwych posiłków i eliminowanie ewentualnych chorób towarzyszących.

Osteoporoza

Osteopooza (zrzeszotnienie kości) to choroba polegająca na tym, że następuje przewaga procesu utraty kości nad jej tworzeniem. Kość staje się cienka, słaba i krucha, łatwo się łamie. Najczęściej proces ten obejmuje kości kręgosłupa, stąd też pierwszym objawem, z jakimi chory zwykle zgłasza się do lekarza, jest ból pleców.
Osteoporoza może być spowodowana poważnym brakiem aktywności fizycznej, dużym niedoborem składników mineralnych w pożywieniu lub zaburzeniami hormonalnymi. Demineralizacja kości, czyli utrata składników potrzebnych do jej budowy, towarzyszy najczęściej procesowi starzenia się organizmu, stąd też osteoporoza występuje głównie w wieku podeszłym. Drugą grupę chorych stanowią kobiety w okresie menopauzalnym. Jest to związane z niedoborem hormonów wpływających między innymi na procesy tworzenia układu kostnego.
Osteoporozie można zapobiegać dbając o dostateczną ilość wysiłku fizycznego, aby kości jak najdłużej były silne i sprawne. Kobiety mogą czasem uniknąć tej choroby lub pogorszenia stanu dzięki terapii hormonalnej, dostarczającej organizmowi dodatkowych ilości hormonu estrogenu.
Pod pewnymi względami choroba Pageta jest przeciwieństwem osteoporozy. Nowa, słabsza tkanka kostna narasta szybciej niż redukuje się stara tkanka. Przebieg choroby bywa bardzo różny, u niektórych ludzi dotyka większość kości, u innych tylko niektóre- zwłaszcza miednicę i goleń. Głównym objawem jest uczucie ciągłego dyskomfortu lub ból. Postępowanie choroby Pageta można zwolnić kuracją farmakologiczną i iniekcjami hormonów, a ulgę przynoszą tabletki przeciw bólowe.



Infekcje i guzy

Tak jak skóra i zęby, również kości mogą być zainfekowane przez zarazki. Jednym z rzadkich rodzajów infekcji jest zapalenie szpiku. Zazwyczaj występuje u dzieci, powodując wielką tkliwość zaatakowanego przez chorobę miejsce. Jest wywoływany przez stosunkowo powszechną bakterię (gronkowiec złocisty), który dostaje się do układu krwionośnego, zwykle przez ranę i tą drogą dociera do kości. Choroba ta może być chroniczna, może też towarzyszyć innym dolegliwością, jak tyfus czy syfilis. Infekcje leczy się zwykle antybiotykami. Niektóre guzy kości są nieszkodliwe. Jednak w kilku przypadkach mogą zmienić się w tkankę nowotworową o charakterze złośliwym i spowodować przerzuty do innych narządów. Częściej zdarza się, że rak innego narządu przerzuca się na kości. Przy obecnym rozwoju chirurgii, farmakologii i radiologii coraz więcej złośliwych guzów można skutecznie leczyć.

Choroba układu ruchu

Zapalenie kości i stawów spowodowane jest zużyciem tych narządów pod wpływem sił nacisku. Zjawisko to występuje zwłaszcza w większych stawach, będących pod wpływem dużego ciężaru, działającego na kręgosłup, miednicę i kolana. U niektórych osób miejscem występowania schorzenia są stawy kończyn górnych i palców. Gładka powierzchnia chrząstki robi się szorstka i nierówna, i stopniowo złuszcza się, a znajdująca się pod nią kość grubieje i podlega deformacji, gdyż jest pozbawiona warstwy ochronnej.
Zapalenie kości i stawów występuje często w podeszłym wieku toteż potocznie uważane jest za część procesu starzenie się. Jednakże może też występować u młodych ludzi. Do głównych objawów należy ból i sztywność zaatakowanych chorobą stawów. Leczenie polega głównie na wykonywaniu specjalnych ćwiczeń fizycznych, zabiegach fizjoterapeutycznych, przyjmowaniu środków przeciw bólowych i innych leków hamujących postęp choroby.
Inną poważną chorobą układu chuchu jest reumatoidalne zapalenie stawów. Dokładna przyczyna nie jest znana, jednak wydaje się, że układ immunologiczny, który zwykle atakuje obce zarazki, nagle przez pomyłkę zaczyna atakować własne stawy dokładniej błony maziowe torebki stawowej. W wyniku działania własnych przeciwciał organizmu człowieka na błony maziowe powstaje obrzęk i ulega uszkodzeniu cały staw, który stopniowo robi się czerwony, tkliwy, sztywny, obrzmiały i bolesny. Część chorych odczuwa migrujące bóle stawów, a tylko u niektórych występują deformacje stawów powodujące inwalidztwo.
Leczenie reumatoidalnego zapalenia stawów jest różnorodne, zależne od stopnia zaawansowania choroby. Kuracja w takich przypadkach obejmuje wypoczynek, środki przeciwbólowe, przeciwzapalne i inne leki, specjalne ćwiczenia fizyczne, a nawet zabiegi chirurgiczne.

Płaskostopie

Płaskostopie jest to: poszerzenie przodostopia i obniżenie poprzecznego łuku stopy.
W naszych warunkach cywilizacyjnych większość ludzi ma stopy jeśli nawet nie zniekształcone, to źle rozwinięte, niedostosowane do warunków, jakie mają spełniać. Od wczesnego dzieciństwa zmuszeni jesteśmy do chodzenia po twardym i równym podłożu, a sytuacje tę pogarsza fakt ciągłego noszenia obuwia. Prawidłowe stopy mają ludy żyjące w naturalnym środowisku, zwanym przez nas prymitywnym. Dzieci tych ludów od wczesnego dzieciństwa chodzą boso, po trawie, piasku, poszyciu leśnym, nierównościach gruntu i skałach, wspinają się na drzewa, chodzą i biegają nieproporcjonalnie więcej niż ich rówieśnicy z krajów cywilizowanych. Objawami płaskostopia są: ból pod podeszwami; pieczenie, palenie; zgrubienia naskórka powstałe na skutek długotrwałego ucisku.
Mając płaskostopie należy unikać: niefizjologicznego obuwia z wąskim przodem i/ lub na wysokich obcasach; długotrwałej pozycji stojącej; nadwagi.



Kręgosłup i wady postawy

Składający się z 25 jednostek ruchowych kręgosłup przedstawia kolumnę o charakterystycznej konfiguracji, którą tworzą krzywizny fizjologiczne, czyli lordoza szyjna i lędźwiowa oraz kifoza piersiowa. Właściwy stopień lordotyzacji i kifotyzacji, a także odpowiedni kąt nachylenia kości krzyżowej ( „kat Fergusona” ) stanowią urządzenia buforowe, chroniące kręgosłup przed nadmiernymi obciążeniami. Wpływom mechanicznym przeciwstawia się także aparat więzadłowy kręgosłupa, którego znaczenia polega na utrzymywaniu należytej spójności całego układu nośnego.

Lordoza

Jest to wygięcie kręgosłupa ku przodowi. Fizjologicznie — w odcinku szyjnym i lędźwiowym, patologiczne — nadmierne, może powstawać wskutek zmian krzywiczych, gruźliczych, nowotworowych lub porażeń mięśni, zwichnięcia stawów biodrowych.

Kifoza młodzieńcza
Choroba Scheuermanna
Dystrofia wzrostowa płytek granicznych
trzonów kręgosłupa

Jest to niezbyt rzadko spotykane zaburzenie kostnienia kręgów, które może być przyczyną zmian zwyrodnieniowych kręgów piersiowych w wieku starszym. Niektórzy zaliczają je do aseptycznych martwic nasad. Istotę choroby stanowi przenikanie elementów chrzęstnych krążka międzykręgowego do trzonów kręgów, co pociąga za sobą powstawanie tzw. guzków Schmorla i klinowate ku przodowi spłaszczenie trzonów, wywołujące nadmierną kifozę grzbietu, a także spłaszczenie krążków międzykręgowych. Proces ten spotykany u obu płci, jest najsilniej wyrażony w wieku 15-16 lat i kończy się z chwilą ukończenia procesu kostnienia kręgów, to jest w wieku 22-24 lat. W związku z tym rokowanie jest pomyślne.
Nie w pełni rozwinięta choroba Scheuermanna – bez kifozy – jest zjawiskiem niezwykle pospolitym, dotyczącym ok. ¼ młodzieży w wieku tuż po pokwitaniu. Chodzi o nie wyjaśniony proces polegający na mnogiej wysepkowej martwicy chrzęstnych płytek granicznych trzonów kręgów w środkowym i dolnym odcinku piersiowym. Stan ten nazywamy dystrofią wzrostową kręgów. Manifestuje się - poza guzkami Schmorla – nierównością, falistością, rozwarstwieniem, nierównomiernym zagłębieniem dolnych i górnych powierzchni trzonów. Stan ten może nie powodować żadnych dolegliwości. W wieku 50-60 lat na tle tych zmian rozwijają się na wielu poziomach osteofity trzonów kręgów.
Leczenie. W okresie aktywności choroby zaleca się nie obciążać kręgosłupa dźwiganiem ciężarów, skokami, zbyt długim przebywaniem w pozycji pionowej i pracą w pozycji zgiętej. Celowe jest spanie na wznak na równym posłaniu (deski pod materacem), z płaską poduszką pod głową. Pożądane są łagodne ćwiczenia wzmacniające mięśnie grzbietu, zwłaszcza pływanie. Tylko wyjątkowo zachodzi potrzeba noszenia gorsetu prostującego tułów.

Skolioza

Skolioza, czyli boczne skrzywienie kręgosłupa, jest deformacją, a właściwie chorobą.
Z zasadniczych względów praktycznych i klinicznych musimy oddzielić skoliozy funkcjonalne od strukturalnych.
Skolioza funkcjonalna nie osiąga nigdy dużych rozmiarów i jest odwracalna, można ją skorygować czynnie przez dowolne napięcie mięśni kontrolujących postawę lub biernie, np. w pozycji leżącej usunięcie bólu powodującego odruchowe skrzywienie itp. Skoliozy funkcjonalne cechują się jednołukowym wygięciem bocznym kręgosłupa w płaszczyźnie czołowej, bez wyraźnej torsji kręgosłupa.
Skoliozy strukturalne wykazują utrwalone zmiany w budowie poszczególnych kręgów, całego kręgosłupa, tułowia. Skrzywienie boczne występuje zawsze z torsją kręgosłupa wzdłuż jego osi długiej. Dewiacje kręgosłupa pociągają za sobą zniekształcenie klatki piersiowej z upośledzeniem funkcji oddychania i krążenia, a często również zniekształcenie miednicy. Skoliozy strukturalne mogą osiągnąć dużą wielkość i stwarzając często trudne problemy lecznicze.
Z punktu widzenia praktycznego możemy wyodrębnić trzy główne grupy skolioz strukturalnych: idiopatyczne, wrodzone i porażenne. Skoliozy idiopatyczne są najliczniejsze, skoliozy wrodzone stanowią nierzadko wyjątkowo trudne problemy lecznicze, zaś skoliozy porażenne występują zazwyczaj w zespołach porażeń i niedowładów obejmujących tułów i kończyn.
W skoliozach porażennych i wrodzonych etiologia deformacji są znane o tyle, ile znana jest przyczyna choroby zasadniczej (np. wirus poliomyelitis i niesymetryczne niedowłady mięśni tułowia, zaburzenia segmentów kręgosłupa itp.). Natomiast w skoliozach idiopatycznych czynnik etiologiczny jest nieznany.
Badania, wypatrujące „jądra skoliozy”, wskazują na podstawowe znaczenia zaburzeń w chrząstkach wzrostowych kręgów także w żebrach oraz więzadłach kręgosłupa w powstawaniu i rozwoju skoliozy.
Ze względów klinicznych (rozwój naturalny, rokowanie, leczenie) wprowadzono podział skolioz na typy lokalizacyjne w zależności od umiejscowienia wygięcia pierwotnego oraz typy chronologiczne w związku z okresem rozwoju dziecka, w którym skolioza się cofa.

Dyskopatie

Dyskopatia jest określoną po względem patologicznym i symptomatycznym chorobą krążków międzyżebrowych, uwarunkowana zużyciem ich tworzywa anatomicznego, cechująca się wyrazistą patogenezą, charakterystycznym obrazem klinicznym i radiologicznym oraz swoistymi kryteriami rozpoznawania i sposobami leczenia. Najczęściej występuje ona pod postacią odrębnego procesu patologicznego, jako oddzielna jednostka chorobowa. Nierzadko jednak dyskopatia może być procesem poprzedzającym inne choroby kręgosłupa i stanowiącym i pierwotne ogniwo patogenetyczne.

Profilaktyka wad postawy i schorzeń kręgosłupa

Wiemy o tym, że niemały wpływ na postawę ma cały tryb życia, a więc przede wszystkim praca siedząca i umysłowa. Dzieci, młodzież oraz osoby pracujące w biurze mają przez dużą część dnia wymuszoną często nieprawidłową i niefizjologiczną postawę. Jest ona wyczerpująca, powoduje przeciążenia i ogólne zmęczenie, które uwidacznia się w całej sylwetce człowieka. Obciążeni obowiązkami i otoczeni osiągnięciami cywilizacji w postaci komputera, telewizora, samochodu wypoczywamy najchętniej w fotelu. Mała ilość ruchu, rezygnacja z aktywnego wypoczynku na świeżym powietrzu, nie sprzyja dobrej postawie i utrwala już zakodowane nawyki złej postawy ciała. Okazuje się, że bardzo ważne jest, aby nieustannie w ciągu dnia nadawać kręgosłupowi prawidłowy kształt i jeśli jest to tylko możliwe w szkole oraz w biurze organizować przerwy na relaks i krótką gimnastykę. Powinny być to ćwiczenia rozluźniające i rozciągające wykonywane kilkakrotnie w ciągu dnia.
Postępowanie w wadach postawy rozpoczyna się od usunięcia przyczyny ich powstawania. W wielu przypadkach jest to postępowanie jedyne i wystarczające. Dla osób, u których powstały już przykurcze i doszło do osłabienia mięśni oraz zmian w ustawieniu miednicy, poza usunięciem przyczyny wady postawy niezbędne są ćwiczenia wyrównawcze.
Ćwiczenia te będą miały na celu poprawę ogólnej sprawności fizycznej, a w szczególności sprawności narządu ruchu oraz wyrobienie "poczucia dobrej postawy" tj. zdolności samodzielnego utrzymania i zachowania w ciągu dnia dobrej postawy. Będą one jednocześnie rozwijały i poprawiały czynność narządów wewnętrznych, przede wszystkim narządu oddechowego i krążenia.
Program usprawniania w wadach postawy powinien być oparty na dokładnej analizie mechanizmu postawy. Dokładnie jest sprawdzany zakres ruchomości we wszystkich stawach kończyn i tułowia, oceniany stopień elastyczności i siły mięśni. Na podstawie tego badania należy ocenić, czy wada postawy ma charakter czynnościowy - zaleca się wówczas gimnastykę wyrównawczą, czy może są już przykurcze mięśni i należy wprowadzić gimnastykę leczniczą i wyrównawczą.
Do podstawowych ćwiczeń stosowanych w wadach postawy zaliczamy:
ćwiczenia oddechowe mają na celu nauczenie prawidłowego i pełnego oddychania, wzmocnienie siły mięśni oddechowych oraz zwiększenie ruchomości klatki piersiowej. Rozpoczyna się od ćwiczeń podstawowych przechodząc do ćwiczeń ze wstrzymywaniem oddechu. Zalecane są również ćwiczenia w formie gier jak: posuwanie piórka przez dmuchanie lub wydmuchiwanie baniek mydlanych. Ważne jest by nauczyć osobę swobodnego i prawidłowego oddychania przy jednoczesnym zachowaniu dobrej postawy.
Ćwiczenia mięśni grzbietu i pośladków mają na celu wzmocnienie tych grup mięśniowych, gdyż mają one bezpośredni wpływ na utrzymanie prawidłowej postawy. Ich osłabienie w następstwie prowadzi do powstania pleców okrągłych. Stopniowo powinno się przechodzić od ćwiczeń czynnych do oporowych, wskazane jest też prowadzenie ćwiczeń w leżeniu lub w siadzie.
Ćwiczenia mięśni brzucha. W wyniku osłabienia tych mięśni brzuch wystaje przed klatkę piersiową. Są one bardzo męczące więc konieczne jest ich właściwe stopniowanie. W pierwszych ćwiczeniach osoba ćwicząca powinna zdobyć zdolność swobodnego przechodzenia z pozycji leżącej na plecach bez pomocy rąk do siadu. Następnie przechodzi się do ćwiczeń trudniejszych.

Ćwiczenia korygujące ustawienie miednicy. Wielu autorów uważa, że zasadniczy wpływ na postawę ma ustawienie miednicy. Głównym celem ćwiczeń jest nauczenie pacjenta utrzymania miednicy w prawidłowym ustawieni przy wykonywaniu ruchów kończynami górnymi i dolnymi.
Ćwiczenia antygrawitacyjne mają na celu aktywizację mięśni antygrawitacyjnych. Polegają one na utrzymaniu skorygowanego kręgosłupa i głowy zastosowania dodatkowego obciążenia osiowego.
Ćwiczenia "poczucia" dobrej postawy mają na celu nauczenie pacjenta przed lustrem czynnej korekcji postawy oraz utrzymanie dobrej postawy przy siedzeniu staniu i podczas chodu. Po przyswojeniu dobrej postawy pacjent powinien starać się ją zachować przez cały dzień.

Poprawną pozycję stojącą cechuje:
-klatka piersiowa wysunięta do przodu,
-brzuch wciągnięty,
-rzepki zwrócone do przodu,
-stopy na 2 - 3 palce odstawione względem siebie.
Poprawną postawę w siedzeniu cechuje:
-oparcie tylnej powierzchni o krzesło,
-równomierne obciążenie ud i guzów kulszowych,
-oparcie stóp o podłoże,
-ustawienie klatki piersiowej i głowy jak przy pozycji stojącej.

Poza ćwiczeniami podstawowymi należy również prowadzić ćwiczenia pozostałych mięśni narządu ruchu między innymi ćw. stóp i kończyn dolnych.
Osobom z wadą postawy zalecana jest , poza gimnastyką wyrównawczą, uprawianie gier i sportów jak : pływanie, wiosłowanie, siatkówkę, koszykówkę i inne.
Diagnostyką i leczeniem wad postawy u dzieci w wieku szkolnym zajmuje się poradnia ortopedyczna .
U dorosłych leczy bóle krzyża i inne zespoły bólowe z kręgosłupa.