Po stronie reformy

Luter (1483-1546)

Reforma także chciała być odnową inspirowaną przez Ducha Świętego, w Kościele, w którym wszystko wołało o reformę, jak wyznawali niektórzy papieże w tym stuleciu, w którym szerzyło się rozluźnienie obyczajów i przesądy. Luter chciał dokonać powrotu do Boga samego, do Chrystusa samego, do Pisma samego i samej łaski: do tego co istotne, przeciw wszystkim nie dającym się usprawiedliwić nadużyciom.
Poszukiwał kontaktu z Duchem Świętym i życiem boskim bezpośrednio, zgodnie z radykalną doktryną Piotra Lombarda. Zarzucał katolikom, że skupili się na łasce stworzonej Tomasza z Akwinu, który ten dar, wpisany w człowieka, podstawiał w miejsce bezpośredniej obecności Boga.
Było to nieporozumienie, ponieważ jeśli Tomasz a Akwinu porzucił radykalną naukę Piotra Lombarda, to zrobił to na rzecz bardziej spójnej teologii. Genialny metafizyk, oświecony przez Ducha Świętego, wiedział, że nasz żywy kontakt z Bogiem nie zmienia Boga, ale nas. Łaska nie jest więc czymś, co miałoby nam być dane w miejsce Boga, ale transcendentnym Jego działaniem, które nas doń podłącza i jednoczy z Nim.
Oczywiście mamy bezpośredni i osobisty kontakt z Duchem Świętym, zauważał Tomasz z Akwinu, pouczony przez Pismo, ojców greckich i Piotra Lombarda, ale kiedy Bóg wchodzi w kontakt z nami, to nie On się zmienia tylko my. Cała nowość Ducha jest w stworzeniu, a nie w Bogu niezmiennym. Dary Boże w nas były zatem dla Tomasza z Akwinu stworzoną stroną łaski niestworzonej, śladem boskiego oddziaływania skutkiem tego promieniowania . Łaska jest najpierw i przede wszystkim bezpośrednią życzliwością Miłości niestworzonej wobec ludzi, jak to dobrze widział Luter, ale oddziałuje ona na nas, przystosowując nasz byt do tego zjednoczenia. Łaska jest właśnie środkiem naszego bezpośredniego kontaktu z Bogiem i zamieszkiwaniem w nas Ducha Świętego. Powrócimy jeszcze do tego.
Radykalne rozwiązanie Lutra miał zaletę jasności. Ale wiązało się z nim także pewne ryzyko. Luter, wiedząc równie dobrze jak Tomasz z Akwinu, że nie można wprowadzić zmiany w Bogu transcendentnym, wpadł w swoją pułapkę. Aby zachować transcendencję Boga, został zmuszony do przyjęcia zewnętrznej koncepcji łaski i usprawiedliwienia. Bóg transcendentny miał nas za sprawiedliwych, ale nie przemieniając nas, nie wyrywając ze stanu grzeszności. To tłumaczy teologiczne i praktyczne nieszczęścia wynikające z jego stanowiska. Chcąc wyeliminować stworzone środki naszego kontaktu (elementy tego świata, które protestantyzm potępia), tracił kontakt, rozluźniał i osłabiał intymną więź, którą chciał ustanowić w sposób bardziej radykalny.
Oscar Cullmannn wyciąga z tego naukę wg następującej zasady: Harmonia Ewangelii-analizuje-zależy od równowagi dwóch sił lub tendencji-koncentracji i uniwersalizmu.
Uniwersalizm katolicki niesie w sobie ryzyko synkretyzmu, kontynuuje Cullmann ( idolatrii, mówią protestanci), które kompensuje rygor struktur jurydycznych, doktrynalnych i instytucjonalnych.
Protestantyzm wszystko ześrodkował z powrotem na tym, co zasadnicze: Bogu, Chrystusie, Biblii, łasce i usprawiedliwieniu przez wiarę. Zarzucał Kościołowi jego światowość i kompromis ze światem.Ale-kontynuuje Cullmann :
Pneumatologiczny poryw nie jest pozbawiony ryzyka. Grożą mu przesada i radykalizm. Luter został zapędzony w ślepą ulicę pomiędzy:
- usztywnieniem struktur, co zbiegało się z katolicyzmem,
- a pojawieniem się entuzjastycznych uczniów, liczących tylko an samego Ducha, tych, których Luter nazywał Schwarmer: entuzjastów, egzaltowanych, fanatyków.
W 1537r. w artykułach ze Schmalkade zarzuca im, że w sposób niejasny i subiektywny liczą tylko ns Ducha, zaniedbując Słowo:

Bóg nie daje swojego Ducha czy łaski nikomu uprzednio nie ma udziału w Słowie zewnętrznym. To nasza osłona przed entuzjastami: czyli inaczej mówiąc przed umysłami, które chełpią się, że mają Ducha, niezależnie od Słowa i przed Nim, i które w konsekwencji osądzają,interpretują i bronią słowa mówionego wg własnego upodobania (...). Wszystko, co mówi się o Duchu niezależnie od tego słowa i sakramentów, to diabeł.
Dwa lata później jeszcze nie skończył z oporem tych entuzjastów, których chciał doprowadzić do chrztu i do Słowa:

Zaczęli głośno krzyczeć: Duch, duch! To Duch powinien działać, litera zabija!!!

Kalwin

Podobnie i Kalwina pod tym samym względem przerośli anabaptyści. On również usiłował sprowadzić tych entuzjastów do obiektywności Słowa. Walczył an dwu frontach:
-przeciwko anabaptystom: tym wściekłym bestiom, których szalone nieumiarkowanie prowadzi do bredzenia regeneracji
-przeciwko Rzymowi, wg którego (jak mylnie sądzi) to Kościół nadał Pismu jego autorytet, podczas gdy podchodzi ono od Boga samego, łącznie z jego działanie w nas:
Trzeba, żebyśmy autorytet Pisma czerpali wyżej, niż z racji, wskazówek czy domysłów ludzkich (...): opierali go wewnętrznym świadectwie Ducha Świętego, gdyż rzeczywiście w jego własnym Majestacie mamy (...) je za co czcić, niemniej zaczyna nas ono naprawdę dotykać, kiedy zostaje odciśnięte w naszych sercach przez Ducha Świętego.

Tak więc protestantyzm nie uniknął odwiecznego napięcia, często konfliktowego, między strukturą a życiem, które na wszystkich płaszczyznach są nierozłączne. Albowiem w życiu ludzkim i społecznym, tak samo jak biologicznym, nie ma egzystencji bez struktury, wolności bez determinizmu, statku wolnej woli, żeglującego po falach determinizmów zewnętrznych i wewnętrznych. Tam, gdzie życie eliminuje struktury, pogrąża się ono w zamęcie. Ale tam, gdzie ramy usztywniają się, życie marnieje. Jeśli duch zaniedbuje literę, rozprasza się. Jeśli litera zapomina o duchu materializuje się, ulega ograniczeniu i zaciemnieniu.