Ubodzy w nauczaniu proroków.

Początki profetyzmu łączą się z początkami urzędu królewskiego. Łączy się również z zanikiem urzędu sędziego. Władza królewska w porównaniu z sędziami była odległa od ludu. Prorocy zaś byli bliżej ludzkich problemów, byli też mediatorami i wysłannikami JHWH.
Ta specyficzna i niepowtarzalna funkcja czyniła z proroków głosem sumienia narodu. Nauczanie prorockie wynikające ze specyficznej funkcji proroka obejmowało praktycznie całą rzeczywistość życia narodu wybranego. W tej wieloaspektowej rzeczywistości o której mówili prorocy szczególne miejsce zajmowały kwestie społeczne.
Dlaczego prorocy zajmowali się kwestiami natury społecznej? Pytanie to jest ciekawe, zważywszy na sakralny charakter proroków. Aby udzielić odpowiedzi na to pytanie należy zastanowić się nad religijnym wymiarem życia społeczności Izraela. Zauważyć należy, że w cywilizacjach tego okresu życie religijne jest nierozerwalnie złączone z każdą inną sferą rzeczywistości. Władza królewska posiada immunitet religijny. Król stoi na czele państwa czy narodu nie jako z woli bóstw. Wielu władców wywodzi swoje pochodzenie od bogów lub herosów. Tego typu myślenie nie jest obce monarchiom helleńskim ani cesarzom późniejszego Rzymu. Za bogów uważali się faraonowie, królowie (Antioch IV Epifanes), Juliusz Cezar doszukiwał w Wenus początku swojego rodu. Sytuacja w narodzie wybranym była trochę inna. Król nie pochodził od Boga w sensie genealogicznym. Król pochodził z bożego ustanowienia. Był namaszczany by przewodzić ludowi JHWH. Król był odpowiedzialny za pomyślność narodu i sprawiedliwość w nim. Myśl ta zapewne nie obca od najwcześniejszych czasów monarchii krystalizuje się i konkretyzuje w teologii deuteronomistycznej. Lud izraelski stanowił własność JHWH, wszystkie aspekty życia w tym specyficznym kontekście nabierały wymiaru sakralnego. Prorok jako włączony w osobisty kontakt z JHWH, a zarazem przedstawicie ludu zyskiwał szczególne posłannictwo. Dzięki swojej funkcji zyskiwał szczególne prawo wypowiadania się w każdej kwestii.
Prorocy zajmowali się kwestiami społecznymi dosyć często. . U proroków przedklasycznych problem ten nie istnieje zbyt wyraźnie. Prorocy, ci zajmowali się innymi bardziej palącymi kwestiami: np. obroną monoteizmu. Wzmianki możemy dostrzec w 2Sm 12, gdzie Natan przedstawia bogatego króla Dawida, okradającego biednego z jego jedynej żony. Samego zaś biedaka wysyła na pewną śmierć. Jest to jednak epizod dotyczący konkretnej sytuacji na dworze królewskim. Nie jest to nauczanie w ścisłym sensie tego słowa. Szczególnie dużo o ubogich znajdziemy u proroków przedwygnaniowych. Zapewne wynikało to ze specyficznej sytuacji w której działał prorok.
Teraz zajmiemy się problemem dotyczącym ubogich w nauczaniu prorockim. Terminy jakimi określano ubogich: dal- nędzny, ras- ubogi, anaw- wzgardzony.
Pierwszym poruszającym na szeroką skalę problem ubogich w swoim nauczaniu jest działający na północy Amos.
Działa w okresie pewnej stabilizacji politycznej uwarunkowanej spokojem w regionie. Asyria pokonuje groźnego sąsiada Królestwa Północnego, Damaszek. Panuje stabilizacja w regionie. Stabilizacja sprzyja działalności handlowej. Wzrasta dobrobyt społeczeństwa. Beneficjentami tej sytuacji jest tylko niewielka część społeczeństwa. Ze wzrostem bogactwa jednych rośnie ubóstwo drugich. Nakładają się na to również przemiany natury ekonomicznospołeczne. Izrael kraj dotąd głównie rolniczy jest zmuszony dokonać transformacji gospodarczej. Większe znaczenie zaczyna odgrywać handel i coraz liczniejsza biurokracja królewska. Przemiany owe można obserwować już u w państwie Dawida i Salomona (rośnie znaczenie dowódców wojskowych, handel z Tyrem i Sydomem ). Sytuację ta widzi prorok i komentuje. Sam Amos zajmował się rolnictwem i pasterstwem (Am 7,14), dlatego orientował się w sprawach dotyczących przemian.
Am 2,6 zarzuty natury moralnej. Dotyczą niesprawiedliwych sądów, które uderzają w niewinnych i ubogich. Biedny sprzedawany jest za parę sandałów (obuwie). W ten sposób dokonano uprzedmiotowienia człowieka. Cena sandałów nie wydaje się wygórowana, wygląda na to, że sprzedawano ubogiego w niewolę za niewielkie należności.
Am 2,7 biedni są traktowani na równi z prochem ziemi. Kontekst wskazuje na demoralizację jako przyczynę postępowania. Ginie też poczucie wstydu czy winy.
Am 4,1 winą za stan obarcza żony możnych, które podjudzają mężczyzn do ucisku. Kobiety prowadzą hulaszczy tryb życia. Prorok zapowiada kres takiej sytuacji.
Am 5,12 brama jest tradycyjnym miejscem odbywania procesów prawnych. Utrudnia się ubogim dostępu do tej instytucji. Nie mogą oni walczyć o należne im prawa. Przy nieskuteczności aparatu sprawiedliwości łatwo było o mnożenie ucisku i wyzysku. Łupem stawali się najubożsi. Nie mogli oni nawet prawnie walczyć o swoje prawa. W majestacie prawa działał wyzysk i nieprawość.
Am 8,4 kontekst wskazuje na kupców, jako tych prześladujących. Ucisk biednych nie jest jedynym zarzutem przeciw dręczycielom. Słowa oskarżenia kieruje sam JHWH.
Am 8,6 podobna sytuacja jak w Am 2,6. Tutaj zarzuty kieruje również sam Najwyższy.
Problemami ubogich zajmował się drugi z pośród proroków nazywany protoIzajaszem (1-39). Działa on w okresie panowania Jotama i Achaza (ok.740-701pne), trochę później niż Amos. Żyje w Jerozolimie a więc na południu. Mimo różnic i czasowych i geograficznych zajmuje się podobną problematyką społeczną. Czasy Jotama są jeszcze stabilne, panowanie Achaza to najazd Asyryjski. Wojna z Asyrią pociągnęła za sobą ofiary. Polegli zostawili sieroty i wdowy. Powiększają w ten sposób grupę najuboższych. Większość tekstów nas interesujących z Księgi Jzajasz znajduje się właśnie u tego proroka.
Iz 1,17 teks ten jest wezwaniem do poprawy, konkretnie troski o sieroty i wdowy. Iz 10,2 prezentuje wdowy i sieroty jako ofiary.
Iz 3,14 podobnie jak u Amosa Jhwh kieruje się z zarzutami do książąt i możnych. Ubodzy po raz kolejny są ofiarami niesprawiedliwości. Tekst IŻ 11,4 przedstawia sytuacje ubogich po objęciu władzy przez mesjańskiego króla. Zyskują oni prawa, mesjański król ujmie się za nimi. Bóg obrońcą ubogich w Iz25,4.
Jeremiasz nie wnosi zbyt wiele nowego. Kolejne oskarżenia o łamanie praw ubogich Jr 5,28. Ubodzy po deportacji podzielili los innych mieszkańców Jr 52,15-16.
Prorokiem działającym już na wygnaniu był Ezechiel. Również on poruszał kwestie społeczne. Zajmuje się nimi z punktu widzenia katastrofy deportacji. Izrael przyrównany do wiarołomnej oblubienicy okazuje się być siostrą Sodomy. W Sodomie również nie dbano o ubogich Ez 16,49. O ucisku ubogich wspomina też przy problemie odpowiedzialności indywidualnej.
Pozycję uprzywilejowaną zyskują ubodzy w pismach Sofoniasza. Prezentuje on ubogich jako uczestniczących w przyszłym wybawieniu i obiętych obietnica. Sofoniasz działa w okresie kryzysu religijnego po Manassesie. Wzmianki o problemie można odnaleźć także w księgach Habakuka, Zachariasza, Daniela.
Spróbujmy podsumować nauczanie prorockie związane z ubogimi. Bogactwo, posiadanie licznych dóbr uważane było w Izraelu za błogosławieństwo. Zamożnymi byli patriarchowie narodu wybranego. Bogaty był Hiob, po wszystkich próbach JHWH przywraca mu oprócz rodziny także liczne dobra w postaci stad i ziemi. Patrzac negatywnie można by się spodziewać, że ubóstwo jest wynikiem kary bożej. Wniosek ten mimo, że zdaje się być logiczny nie odzwierciedla się w nauczaniu proroków. Ubodzy są najczęściej ofiarami knowań bogatych. Ich status materialny to efekt niesprawiedliwych instancji sądowych. Myślenie prorockie jest efektem doświadczeń i obserwacji rzeczywistości. Postrzegają oni problem ubóstwa w szerszym kontekście. Sytuują to zagadnienie w rzeczywistości społecznej. Najczęściej nie mówią o ubogich jako takich lecz w powiązaniu z występkami zamożnych. Różnice majątkowe są wynikiem przemian społecznych i wojen. Lecz nawet nie to jest przyczyną powstania i ciężkiej sytuacji klasy najuboższych. Problemem numer jeden wydaje się zepsucie moralne przejawiające się w wyzysku, egoiźmie i nieczułości na problemy innych. Takie cechy są efektem idolatrii i odejścia narodu od swojego Boga. Każdy Izraelita posiadał swoja godność której źródłem była przynależność do narodu wybranego. Relacje w społeczności narodu powinny więc cechować się równością. Wyzysk członka tej społeczności odczytywany był jako zamach na szczególną własność JHWH. Tym bardziej godne potępienia jest fakt że wyzyskującymi są pobratymcy.
Ubodzy stają się uprzywilejowanymi w przyszłym królestwie mesjańskim. Gdyż nie są winni swojej sytuacji. Żyjącym w luksusie zapowiadana jest kara za zbrodnie, których się dopuścili na najuboższych.
Problem ubogich wchodzi więc w skład kwestii głęboko związanych z życiem religijnym. Wy różnienie sfery sacrum w nauczaniu prorockim wydaje się nie możliwy. Wszystkie problemy i kwestie interpretowane są przez pryzmat narodu wybranego i jego Boga.

Bibliografia:
Borowski W. Ciemiężcy zostaną ukarani (Iż 3,1-15). Studia pelplińskie 25,4-5 (1972) s. 242-248.
Księgi proroków mniejszych. red. Łach St. Tom XII cz. 1 i 2 Poznań 1996.
Księga Ezechiela. red.Trotina A. i Paciorek A. Lublin 1998.
Księga Izajasza II-III. red. Staczowiak L. Tom IX, cz.2 Poznań 1996.
Księga Jeremiasza. red. Stachowiak L. Tom X cz. 1
Poznań 1996.
Rad Gerhard von Teologia Starego Testamentu.
Schreiner J. Teologia Starego Testamentu. Warszawa 1999.
Witaszek G. Myśl społeczna proroków. Lublin 1999.
Witaszek G. Wspólnota izraelska w świetle społecznej krytyki proroka Amosa. RBL 43, 3-6 (1990) s. 105-111.
Życie społeczne w Biblii. red. Witaszek G. Lublin 1997.