Historia miasta Płocka

Początki miasta Płocka

Wykopaliska archeologiczne wykazały, że w IX i X wieku na ustronnym i niezamieszkałym wówczas wzgórzu Tumskim znajdował się ośrodek kultu pogańskiego. Odkryto tu ślady ołtarza pogańskiego z głazów polnych z towarzyszącym mu ogromnym ociosanym słupem i ogniskami zniczów ofiarnych, ślady magicznych praktyk czarów płodności i kultu zmarłych przodków. Stwierdzono też, że czynności, guślarza czarownika i funkcje kapłańskie pełnił kowal, któremu wysokie kwalifikacje w dziedzinie metalurgii zapewniły wysoką pozycje społeczną w środowisku. Badania wykazały, że przed pojawieniem się grodu na Wzgórzu Tumskim czynnikiem wywołującym skupienie osadnicze była właśnie obecność ośrodka kultu pogańskiego.
W czasach Mieszka I i Bolesława Chrobrego Mazowsze wchodziło w skład Państwa Polskiego jako jedna z najdawniejszych prowincji. Po chrzcie Polski ośrodek kultu pogańskiego na Wzgórzu Tumskim został zniszczony, a w jego miejsce prawdopodobnie postał gród obwarowany wałem drewniano - ziemnym, od strony Wisły umocniony dodatkowo podwójną fosą. Uważa się, że właśnie od owego "płotu" pochodzi nazwa miasta.
Za najstarszą budowlę murowaną w Płocku należy uznać przedromańskie prostokątne palatium z rotundą będące siedzibą monarszą Bolesława Chrobrego. Jest to prostokątny pałac o wymiarach 11,3x 17,0 m z dobudowaną do niego kaplicą w kształcie rotundy. Piętrowy pierwotnie budynek, jak wskazuje na to ślad klatki schodowej, mieścił w sobie zarówno reprezentacyjne apartamenty jak i pomieszczenia mieszkalne służące monarsze, jego rodzinie i dworskiemu otoczeniu.


Płock Stolicą Polski

Stołeczny charakter wykazuje Płock w swych dziejach dwukrotnie, a mianowicie w pierwszej połowie XI wieku za czasów Masława i w drugiej połowie XI za czasów Władysława Hermana oraz jego syna Bolesława Krzywoustego.
W latach 1037-1047 Płock odzyskał i zwiększył swoje znaczenie, stając się stolicą samodzielnego Mazowieckiego Państwa Masława, który z namiestnika królewskiego ogłosiwszy się niezależnym władcą, dążył do podporządkowania swym rządom innych prowincji polskich. Gród Płocki jako ośrodek polityczny suwerennego państwa Masława uzyskuje wysoką rangę siedziby władzy państwowej i staje się rzeczywistą stolicą. Państwo Masława nie trwało długo, gdyż w 1047 roku Kazimierz Odnowiciel zwyciężywszy go w bitwie stoczonej na Wisłą pod Płockiem - przywrócił władzę Piastów nad Mazowszem.

W 1075 za Panowania Bolesława Śmiałego zostało utworzone biskupstwo mazowieckie ze stolicą w Płocku.
Wielki awans historyczny Płocka, który stworzył z tego grodu najważniejsze obok Krakowa ognisko sztuki, dokonał się w okresie panowania Władysława Hermana. W 1079 Płock stał się stolicą Polski.
Władysław Herman Przybył do Płocka z Królewskiego dworu krakowskiego ośrodka najwyższej podówczas kultury w kraju. Pierwsze małżeństwo Hermana z Judytą przyczyniło się do rozszerzenia wpływów kultury czeskiej. Druga żona Hermana Judyta Maria Salicka - córka cesarza Henryka III, utrzymywała stałe kontakty z dworem cesarskim i niewątpliwie wprowadziła na dwór ton zachodnioeuropejski. Władysław Herman dbał o to, żeby kościół płocki oraz dwór przeniesiony z Krakowa do nowej rezydencji imponował swoją wspaniałością podobnie jak: katedra wawelska II i kościół św. Idziego w Inowłodzu, tym więcej, że w Płocku nie istniały jeszcze lokalne tradycje wiążące się z pojęciem władzy nad całym krajem i świetnością grodu książęcego. Tu znajdowała się kancelaria książęca wystawiająca dokumenty państwowe pieczętowane pieczęcią panującego, szkoła kształcąca młodzież feudalną i przygotowująca ją do objęcia ważnych stanowisk państwowych. Tu - jak wskazuje na to koncentracja znalezisk skarbów srebrnych - skupiało się liczne grono wielmożów piastujących wysokie dostojeństwa i godności państwowe, doradców monarszych, obcych posłów.
W 1102 r zmarł Władysław Herman. Odtąd Płock był kolejno pod władzą jego synów: Zbigniewa i Bolesława Krzywoustego. Bolesław Krzywousty wychowany był na dworze Hermana i swej macochy Judyty Marii. Obeznany w czasie swych pobytów za granicą z dziełami sztuki zachodniej reprezentował typ księcia wychowanego w klimacie bezpośrednich wpływów kultury zachodniej. Konieczność, która związała Bolesława Krzywoustego z polami bitewnymi, ograniczała możliwość osobistej działalności kulturowej monarchy w Płocku.
W latach 1130-1144 biskup płocki Aleksander z Malonne wybudował wspaniałą granitową katedrę w stylu romańskim zajmującą obszar nie wiele mniejszy niż obecnie i zlokalizowanej w najbardziej stabilnym miejscu Wzgórza Tumskiego. Jeden z najwspanialszych przejawów mecenatu artystycznego Aleksandra z Malonne stanowią brązowe drzwi zamówione dla katedry płockiej w Magdeburgu, znane z pierwszego opisu dokonanego przez Joachima Lelewela jako Drzwi Płockie. W drugiej połowie XIII stulecia znalazły się jednak w zachodnim portalu soboru św. Sofii w Nowogrodzie, gdzie znajdują się do chwili obecnej.
Od 1138 roku Płock stał się stolicą książąt Mazowieckich, którzy rządzili bądź całym Mazowszem, bądź księstwem płockim i przyłączonymi doń ziemiami.
W ok. 1180 roku została założona w Płocku przy kolegiacie św. Michała szkoła, która jako jedyna z polskich szkół powstałych w średniowieczu przetrwała do naszych czasów. (obecnie Liceum im. St. Małachowskiego)


Klęski wojenne

Wiek XII i XIII to okres częstych napadów i klęsk wojennych, co zdecydowanie zahamowało rozwój miasta. Najgroźniejsze z nich miały miejsce w 1222 i 1243 kiedy to miasto zostało napadnięte dwukrotnie przez Prusaków. W 1262 roku nastąpił wielki najazd litewski będący fragmentem wyprawy Mendoga znajdującego się w sojuszu z Aleksandrem Newskim, księciem Nowogrodzkim. W tym czasie Książe litewski Trojnat przeprowadził niszczycielską wyprawę na Mazowsze w odwecie za sojusz Mazowsza z Krzyżakami. Podczas nieobecności w Płocku władcy Mazowsza Ziemowita I, który wyjechał do Jazdowa, jeden z oddziałów Trojnata, dzięki zaskoczeniu i znacznej przewadze liczebnej, zdobył Płock i spalił zamek wraz z miastem, zdobywając łupy. Istnieje przypuszczenie, że podczas właśnie tej wyprawy zostały wywiezione z Płocka brązowe drzwi katedry.
W 1237 roku Płock otrzymał prawa miejskie. Akt ten, zawierający elementy prawa polskiego i obcego, zachował się do naszych czasów w dokumencie biskupa płockiego Piotra I.


Rozwój Płocka

W latach 1351-1370 król polski Kazimierz Wielki był jednocześnie księciem płockim. Powiększył teren miasta, nadał mu prawo chełmińskie, zwolnił miasto od czynszów i innych ciężarów. W inicjatywy króla na terenie grodu powstał nowy murowany zamek otoczony podwójnym pasem murów obronnych i fosą z wjazdem przez bramę w wieży szlacheckiej. Nowe miasto zostało otoczone nowoczesnymi fortyfikacjami a wjazdu do miasta strzegły trzy bramy: Dobrzyńska, Bielska i Wyszogrodzka.
Płock korzystał z opiekuńczego stanowiska króla wobec miast, zwłaszcza odgrywających poważniejszą rolę polityczną i gospodarczą tym więcej, że pewne znaczenie dla uprzywilejowania Płocka miał też niechętny stosunek króla do Poznania, który stracił w pewnej mierze swą pozycję z powodu zajęcia Gdańska przez Krzyżaków.
Ta sytuacja polityczna, polepszające się warunki gospodarcze i zwiększenie się bezpieczeństwa w opasanym murami mieście rzutowały na wzrost możliwości rozwojowych Płocka.
Ziemowit III (1370-1381) i Ziemowit IV (1381-1426), to dwaj wybitni władcy Mazowsza i Płocka. Pierwszy bił własne pieniądze z napisem łacińskim: moneta płocka, drugi był kontr-kandydatem Władysława Jagiełły do ręki Jadwigi i do korony polskiej. Później ożenił się z siostrą Jagiełły, Aleksandrą, która ufundowała w Płocku w 1405 r. szpital św. Trójcy, do dziś istniejący.
Za rządów Ziemowita IV Płock nawiązał stałe kontakty z odnowionym w 1400 r. Uniwersytetem Krakowskim. Wśród pierwszych studentów znaleźli się m.in. dwaj synowie mieszczan płockich.
W 1495 r. po śmierci ostatniego księcia płockiego Janusza II, wybitnego i popularnego Piasta mazowieckiego, Jan Olbracht przyłączył księstwo płockie do Korony. Odtąd aż do rozbiorów Płock był stolicą województwa płockiego.
Wiek XV i wiek XVI, to okresy pomyślne w dziejach Płocka. Szczególnie po pokoju toruńskim (1466 r.) Płock czerpał znaczne korzyści z handlu na szlaku Toruń - Włodzimierz i ze spływu zboża do Gdańska. Były czynne wytwórnie sukna i płótna, młyny, spichrze i browary. Działały liczne cechy rzemieślnicze. W sprzyjającym klimacie polskiego Odrodzenia rozwijało się szkolnictwo oraz życie kulturalne i artystyczne.
W 1564 r. Płock ilością domów (600) prawie nie ustępował Warszawie. Mieszkało w nim około 5000 osób (1578 r.), podczas gdy ludność Krakowa wynosiła 20.000, a Warszawy 10.000. W oparciu o przywilej Jana Olbrachta z 1498 r - - uruchomiono w pierwszej połowie XVI wieku wodociągi, które były czynne przez szereg lat.






Zmierzch świetności

W wieku XVII położenie Płocka zaczęło się zmieniać na gorsze. Był to z jednej strony skutek zwiększającego się upośledzenia polityczno-społecznego mieszczaństwa w Polsce, z drugiej strony - wynik coraz większej konkurencji ze strony Warszawy, nowej stolicy kraju. Miasto ponosiło ciężkie klęski zapowiadające jego upadek. Pożar w roku 1616 pochłonął dużą część miasta: począwszy od ulicy Bielskiej wraz z kościołem św. Ducha, cały rynek, ulica Grodzka, św. Michała i Piekarska. Kolejne mniejsze pożary w latach 1641 i 1651 strawiły częściowo drewnianą zabudowę miasta.
W czasie głodu i wielkiej epidemii w latach 1624-1625 zginęło około 1500 mieszkańców. Prawdziwy jednak upadek miasta przyniosły wojny szwedzkie w latach 1656 - 1657 r i wojna północna (1700-1721). Walki i przemarsze wojsk, mordy i rabunki, pożary i zarazy wyniszczyły i wyludniły miasto. W r. 1664 było w nim tylko 140 domów, a w 1782 tylko 1411 mieszkańców
W drugiej połowie XVIII w. podjęte w maju reformy odbiły się korzystnie na życiu Płocka. Pięknie zaczęła się rozwijać Szkoła Płocka, upaństwowiona i zreorganizowana przez Komisję Edukacji Narodowej. Dzięki Konstytucji 3 Maja, entuzjastycznie przyjętej w Płocku, mieszczanie zyskali prawa szlachty oraz wybieralne urzędy i sądy miejskie.


Lata rozbiorów

W 1793 r. w wyniku drugiego rozbioru Polski - Płock dostał się pod panowanie Prus. Cechowała je stopniowa, systematyczna germanizacja miasta i okolic, miasto w tym czasie było kreowane na stolicę regencji Nowych Prus Wschodnich. W roku 1797 przeniesiono do miasta Sąd Wyższy. Zaprojektowano i częściowo zrealizowano nowe założenia urbanistyczne: zniesiono mury miejskie, urządzając na ich miejscu nowe ciągi uliczne, wybudowano więzienie. Przeobrażono ogólny układ komunikacyjny. Powstały nowe ulice: Grodzka, Warszawska, Tumska Wielkie Aleje.
W okresie Wielkiego Księstwa Warszawskiego Płock był stolicą departamentu płockiego, którego prefekt Rajmund Rembieliński mimo wojennych czasów napoleońskich założył w Płocku w 1809 r- drukarnię oraz przerobił zdewastowany przez Prusaków kościół św. Trójcy na teatr.
W czasach Królestwa Kongresowego Płock liczący w roku 1816 już 1518 mieszkańców stał się miastem wojewódzkim, na czele którego stał energiczny administrator Florian Kobyliński. W 1820 roku dzięki zgrupowanej wokół szkoły wojewódzkiej nielicznej, lecz aktywnej garstce inteligencji powstało Towarzystwo Naukowe Płockie wywierające zasadniczy wpływ na rozwój życia umysłowego intelektualnej elity miasta.
W powstaniu listopadowym płocczanie wzięli czynny udział, ale niestety w wyniku klęski byli świadkami odwrotu wojsk polskich oraz ostatniego posiedzenia sejmu powstańczego, odbytego 23 września 1831 na ratuszu płockim.
W okresie powstania Styczniowego Płock miał myć siedzibą mającego się ujawnić Rządu Narodowego. Oswobodzenie miasta miało również pewne znaczenie strategiczne. Przy sprzyjającym rozwoju powstania można było liczyć na wyrzucenie wroga z Płn.- Zach. części Królestwa między prawym brzegiem Wisły a kordonem pruskim, dzięki czemu uzyskano by większą swobodę do dalszych działań. Niestety atak powstańców na garnizon rosyjski został odparty. W dniu 15 maja 1863 roku został w Płocku rozstrzelany Zygmunt Padlewski, powstańczy naczelnik województwa płockiego.
Po klęsce powstania styczniowego nastąpił okres represji, walki z przejawami patriotyzmu i postępu - okres rusyfikacji. Przerwanie działalności Towarzystwa Naukowego Płockiego spowodowało osłabienie ruchu umysłowego w mieście.
Pod koniec XIX miasto liczyło ponad 27 tysięcy jednak jego położenie gospodarcze nie przedstawiało się najlepiej. Słabo uprzemysłowione miasto nie miało szans na zatrudnienie szybko wzrastającej ubogiej ludności. Zwiększające się bezrobocie spowodowało emigracji i narastanie konfliktu społecznego.
W okresie rewolucji 1905 roku były w Płocku strajki, demonstracje i walki z policją. Poważnym sukcesem zakończył się strajk szkolny, gdyż wywalczono szkoły prywatne z językiem wykładowym polskim (np. obecne Liceum im. Władysława Jagiełły). W okresie tym działały także płockie organizacje SDKPiL i PPS-Lewicy z wybijającymi się na czoło młodymi: Julianem Leszczyńskim-Leńskim, Eugeniuszem Przybyszewskim i Mirosławem Zdziarskim. W 1907 r. wznowiło swą działalność Towarzystwo Naukowe Płockie.


I wojna i okres międzywojenny

W okresie I wojny światowej Niemcy zajęli Płock już w lutym 1915 r. Działania wojenne na ogół oszczędziły Płock, ale sama wojna i okupacja zaciążyły nad życiem miasta. W 1916 r. Niemcy dla celów wojskowych zbudowali na Wiśle stały most drewniany. Gdy I Wojna Światowa zbliżała się ku końcowi, a Piłsudski wrócił do Polski, na fali ogólnego entuzjazmu w listopadzie 1918 roku płocczanie rozbroli wroga. W listopadzie 1918 r. płocczanie rozbroili garnizon niemiecki.
W latach 1918-1939 Płock był już tylko siedzibą władz miejskich i powiatowych. W 1923 r. włączono do miasta lewobrzeżne Radziwie. Płock nazywano wtedy "miastem szkół i emerytów". Oprócz znacznej ilości szkół były czynne: Towarzystwo Naukowe Płockie, Klub Artystyczny Płocczan oraz kilka innych placówek kulturalnych. Wychodziły miejscowe czasopisma. Płock zyskał połączenie kolejowe przez Kutno i przez Sierpc oraz łączący obie linie most stalowy na Wiśle. Wobec niedostatecznej ilości inwestycji i braku większych zakładów przemysłowych w mieście panowała jednak stagnacja gospodarcza i bezrobocie, sięgające 3500 osób. Bezrobotni ci wraz z rodzinami stanowili dużą część ludności miasta, liczącego w 1938 r. - 33,8 tysięcy mieszkańców. Wśród robotników i bezrobotnych duże wpływy miały PPS i KPP. Odbywały się demonstracje, w czasie których dochodziło do starć z policją.


II wojna i lata okupacji

Po wybuchu II wojny światowej, 9 września 1939 r. do Płocka wkroczyły oddziały niemieckie. Okupanci przystąpili do wysiedleń, które objęły ludność żydowską i część ludności polskiej. Odbywały się łapanki uliczne, aresztowania i egzekucje. Wywożono ludzi do obozów koncentracyjnych i na roboty przymusowe w głąb Niemiec. Pewną ilość budynków wyburzono, m. in. część dzielnicy żydowskiej. Rozebrano także teatr miejski. Zniszczenia materialne były jednak znacznie mniejsze od ogromnych strat w ludziach. Ofiarą terroru okupantów padła 1/3 ludności Płocka, tj. przeszło 11 tysięcy osób (w tym około 8 tysięcy Żydów płockich).
Płock został wyzwolony w dniu 21 stycznia 1945 r. przez oddziały radzieckie I Frontu Białoruskiego.


Historia współczesna

Okres rozwoju Płocka w Polsce Ludowej dzieli się na dwa etapy, rozgraniczone rokiem 1960, w którym rozpoczęto budowę wielkiego kombinatu petrochemicznego.
Płock, który dopiero w 1950 r. przekroczył liczbę 33 000 mieszkańców, zbliżając się do liczby mieszkańców jaką miał w 1938 roku, wszedł po usunięciu okupanta wraz z całym krajem w fazę odbudowy i przebudowy gospodarczej. Po uporaniu się ze skutkami wojny miasto przebyło okres małej industrializacji, w czasie którego odbudowano i zmodernizowano istniejące zakłady przemysłowe i pobudowano kilka nowych. Stopniowemu rozwojowi gospodarczemu i poprawie warunków bytowych ludności towarzyszył rozwój szkolnictwa i wzrost konsumpcji kulturalnej.
Radio, które w 1960 roku przekroczyło liczbę 10000 abonentów, a w 1978 roku osiągnęło już 25 151, rozszerzające się czytelnictwo książek i prasy, prawie dwukrotny wzrost liczby kin i seansów, stałe dojazdy teatrów, koncerty, coraz częściej urządzane wystawy malarstwa lub rzeźby i różnorodne imprezy, wreszcie erupcja telewizji (w roku 1960 - 600 abonentów, w 1970 - 11 810, w 1978 - 23485) - stanowiły drogi i świadectwo wzrostu upowszechnienia kultury masowej.