Gramatyka

FONETYKA
To dział nauki o języku, którego przedmiotem są artykułowane dźwięki mowy, czyli głoski.
Dźwięk- to zaburzenie falowe występujące w jakimś ciele sprężystym. Źródłem każdego dźwięku są, więc drgania dowolnego ciała sprężystego.
- od częstotliwości (liczby drgań na sekundę) zależy wysokość dźwięku. Im większa częstotliwość tym dźwięk jest wyższy,
- natężenie dźwięku (siła drgań) zależy od wysokości fali głosowej. Im wyższa fala głosowa tym większe natężenie,
- barwa dźwięku uzależniona jest od formy drgań. Właśnie dzięki niej możemy odróżnić głosy różnych osób.
Dźwięki dzielą się na:
-tony- to dźwięk o regularnej liczbie drgań (samogłoska),
-szmery- to dźwięk o nieregularnej liczbie drgań (spółgłoska).
Artykulacja- to ogół procesów zachodzących podczas powstawania głosek w obrębie aparatu mowy.
Aparat mowy- składają się nań trzy zasadnicze części:

aparat ekspiacyjny-
Tworzą go: płuca, przepona, tchawica i oskrzela. Jest to zbiornik, który tłoczy strumień powietrza ku narządom wprawiającym powietrze w drgania i nadającym mu barwę odbieraną jako określony dźwięk mowy.
aparat fonacyjny-
Jego ośrodkiem jest krtań - narząd wprawiający powietrze wydostające się z płuc w drgania o regularnym charakterze. Jej podstawę stanowi chrząstka pierścieniowa, u dołu łącząca się z tchawicą, od przodu chroniona przez chrząstkę tarczową. W tyle krtani znajdują się dwie ruchome chrząstki nalewkowe. Wewnątrz natomiast dwie ruchome sprężyste fałdy - więzadła głosowe.
aparat artykulacyjny-
Zespół narządów, które modyfikują strumień drgającego powietrza, nadając mu barwę odbieraną jako ściśle określona głoska. Należą do nich wszystkie elementy znajdujące się powyżej nagłośni (chrząstki chroniącej wejścia do krtani), które określa się jako nasadę. Składa się ona z jamy gardłowej, jamy nosowej i jamy ustnej. Jama ustna zawiera elementy ruchome i statyczne.
Do ruchomych zalicza się:
-wargi,
-język,
-podniebienie miękkie,
-dolna szczęka.
Podział strony


Do nieruchomych należą:
-zęby,
-dziąsła,
-podniebienie twarde.
Głoska (fon)- to najmniejszy element tekstów języka mówionego. Można wyróżnić trzy fazy artykulacji każdej głoski:
nastawa - faza przygotowawcza,
postawa - faza kulminacyjna,
odstawa - faza końcowa.
Podziału tego dokonuje się na podstawie trzech kryteriów:
- funkcjonalnego - dźwięki samogłoskowe mają charakter zgłoskotwórczy (czyli tworzą zgłoski - sylaby), dźwięki spółgłoskowe są niezgłoskotwórcze (czyli nie tworzą zgłosek - sylab),
- akustycznego - podział na:
*tony - samogłoski
*szumy - spółgłoski
- artykulacyjnego - według którego występują dźwięki:
*otwarte - wydostające się na zewnątrz powietrze nie napotyka na zaporę (samogłoski).
*nie otwarte - wydostające się powietrze napotyka na przeszkodę (spółgłoski).
a). samogłoski - są dźwięczne i otwarte. Dzielą się na:
- ustne: a, e, i, o, u, y;
- nosowe: ą, ę.
b). spółgłoski - dzielą się:
*ze względu na położenie więzadeł głosowych:
-dźwięczne- b b' d d' g g' w w' z z' ż ż' h h' dz dz' dż dź m m' n ń ł l l' r r'
Uwaga! spółgłoski pogrubione nie posiadają bezdźwięcznych odpowiedników (są to spółgłoski półotwarte, sonorne),
-bezdźwięczne- p p' t t' k k' f f' s s' ś sz sz' ch ch' c c' ć cz cz',
*ze względu na układ podniebienia miękkiego:
-nosowe- m m' n ń,
-ustne- wszystkie pozostałe,
* ze względu na układ języka:
-twarde
-miękkie
-zmiękczone
*ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy:
-sonorne- m m' n ń l l' r r' ł
-szczelinowe- w w' f f' z ź ż s ś sz ch ch' h h' j
-zwarto-szczelinowe- c dz cz dż ć dź
-zwarto-wybuchowe- p p' b b' t d k k' g g'
*ze względu na miejsce artykulacji:
-wargowe
-zębowe
-dziąsłowe
-zazębowe
-zadziąsłowe
-palatalne (łac. palatum -podniebienie twarde)
-welarne
Sylaba (zgłoska)- to najmniejsza, niepodzielna jednostka fonetyczna. Wyróżniamy dwa typy sylab:
- otwarte- takie, które kończą się na samogłoskę np. ka - ta - ra - kta;
- zamknięte- takie, które kończą się na spółgłoskę np. morsz - czyn.
Prozodia- to trzy typy zjawisk: iloczas, intonacja i akcent.
Akcent polega na mocniejszym wymówieniu jakiegoś wyrażenia językowego. Można wyodrębnić:
-akcent wyrazowy- polega na mocniejszym wymówieniu jednej z sylab wyrazu. Ze względu na miejsce jakie w większości wyrazów zajmuje wyróżniana sylaba mówi się o dwóch typach akcentu:
*stały- pada na jedną, określoną sylabę we wszystkich wyrazach:
-oksytoniczny- pada na ostatnią sylabę (np. w języku francuskim)
-paroksytoniczny- pada na przedostatnią sylabę (np. w jęz. polskim)
-proparoksytoniczny- pada na trzecią sylabę od końca (np. w jęz. macedoński)
-inicjalny- pada na pierwszą sylabę (np. w jęz. czeskim)
*swobodny- nie pada na ściśle określona sylabę:
-ruchomy- jego miejsce jest zróżnicowane w formach tego samego wyrazu,
-nieruchomy- zajmuje stałe miejsce w formach tego samego wyrazu.



-akcent zdaniowy- polega na mocniejszym wymówieniu jednego z wyrazów wypowiedzeniu. Zawiera podział na temat i remat. Temat to to o czym się mówi w zdaniu, natomiast remat to coś nowego, co nadawca komunikuje o temacie. Podziału tego dokonuje mówiący, który akcentuje dowolną część wypowiadanego przez siebie zdania.
W języku polskim akcent zdaniowy pada najczęściej na ostatni wyraz wypowiedzenia.
Klityki- to wyrazy nie posiadające samodzielnego akcentu, które łączą się w całość z następującymi po nich lub poprzedzającymi je wyrazami akcentowanymi. Dzielą się więc na:
- proklityki- wyrazy nieakcentowane, które łączą się z następującymi po nich wyrazami akcentowanymi. Należą do nich:
*przyimki np.: na niebie
*spójniki np.: Jaś i Małgosia
*partykuła 'nie' w połączeniu z dwu- i więcej sylabowymi osobowymi formami czasownika np.: nie zdążymy
-enklityki- wyrazy nieakcentowane, które łączą się z poprzedzającymi je wyrazami akcentowanymi. Należą do nich:
*jednosylabowe formy fleksyjne zaimków osobowych ja, ty, on oraz zaimka zwrotnego 'siebie' np.: maluję się, otwórz mi
*partykuły 'że', 'no' np.: zrób że, chodź no.
Zestrój akcentowy- tworzą go połączone w całość enklityki i proklityki.
Upodobnienia (asymilacje)- asymilacje głoskowe dzielą się na:
*martwe i żywe,
*wsteczne (antycypacja) i postępowe (perseweracja),
*częściowe i całkowite,
*wewnątrzwyrazowe i międzywyrazowe,
A ponadto wyróżniamy:
*upodobnienie pod względem dźwięczności,
*u. pod względem stopnia zbliżenia narządów mowy,
*u. pod względem miejsca artykulacji.
*uproszczenie grup spółgłoskowych.
FONOLOGIA
W odróżnieniu od fonetyki zajmuje się tylko tymi cechami głosek, które pozwalają odróżniać je od siebie.
Fonem- jest wiązką cech dystynktywnych (czyli odróżniających jedne głoski/wyrazy od innych).

MORFOLOGIA
To dział nauki o języku, który zajmuje się budową i odmianą wyrazów. Można wyróżnić trzy działy morfologii:
morfonologię - opisuje ona wykorzystanie środków fonologicznych w systemie morfologicznym,
fleksję - to nauka o odmianie leksemów (wyrazów tekstowych),
słowotwórstwo - to nauka o budowie leksemów.
Morfem- najmniejszy, niepodzielny element językowy posiadający znaczenie. Jest on jednostką języka, która na płaszczyźnie mowy ma swój odpowiednik w postaci morfu. Dla porównania - na płaszczyźnie fonologicznej artykułowanym odpowiednikiem fonemu jest fon.
Ze względu na pełnione funkcje wyróżniamy kilka typów morfemów:
rdzenne (leksykalne) - pełnią funkcję składniową, informują o czymś co znajduje się w rzeczywistości pozajęzykowej, np.: kot-,
gramatyczne- pełnią funkcję syntaktyczną, informują o relacjach między elementami tekstu, np.: -em,
słowotwórcze- pełnią funkcję znaczeniową, np.: -arz, -ek.
Różnica między morfemami rdzennymi i słowotwórczymi polega na tym, że pierwsze z nich mogą występować jako jedyne składniki jednostki leksykalnej (np.: kot), a słowotwórcze nie, ponieważ nie ma wyrazu, który składałby się tylko z morfemu np.: -arz
Wyraz (in. leksem, wyraz słownikowy)- jest znakiem mowy, który może oznaczać:
- przedmioty,
- właściwości i cechy,
- procesy,
- stany emocjonalne, apele.
Wszystkie zjawiska, które symbolizowane są przez wyrazy to desygnaty tych wyrazów. Desygnaty bowiem nie są przedmiotami, ale pojęciami przedmiotów.
Leksemy dzielą się na poszczególne części mowy:
Obraz


Rzeczownik
W zdaniu może pełnić funkcje:
-podmiotu: Adam łowił ryby.
-przydawki: Zabawki dziecka były rozproszone po całym domu.
-orzecznika: Mój tata jest inżynierem.
-dopełnienia: Snuli marzenia o wakacjach.
-okolicznika: Zrobiłam zakupy na targu.
Rzeczowniki oznaczają przedmioty: osoby, zwierzęta, rośliny, czynności, rzeczy, zjawiska. Ze względu na oznaczane desygnaty można podzielić je na:
-konkretne np.: ząb, drzewo, koń, człowiek, auto,
-abstrakcyjne np.: miłość, hobbit, Atena, mądrość,
-żywotne np.: człowiek, chomik, kot, papuga,
-nieżywotne np.: drewno, róża, stal, styropian,
-osobowe np.: Agata, człowiek, piosenkarz, górnik,
-nieosobowe np.: pies, węgiel, dorożka, piasek,
-jednostkowe np.: ołówek, kubek, żaba, kormoran,
-zbiorowe np.: tłum, wspólnota, las, nauczycielstwo,
-materialne np.: sól, tlen, denaturat, herbata, piwo,
-pospolite (apelatywy) np.: stół, dom, człowiek, książka, pole,
-własne np.: Odra, Nil, Oslo, Warszawa, Antarktyda.
Odmienia się przez przypadki i liczby, ale nie przez rodzaje.
Czasownik
W zdaniu może pełnić funkcje:
-orzeczenia: Książka leży na stole.
-podmiotu: Biegać jest przyjemnie.
-przydawki: Słońce wschodzące na horyzoncie.
-okolicznika: Muszę napisać wiersz.
Czasowniki dzielimy na:
*osobowe - odmieniają się przez osoby, liczby, czasy, tryby, strony np.: Tata je obiad.
*nieosobowe - należą do nich:
-bezokoliczniki- np.: chodzić, mówić.
-imiesłowy przymiotnikowe- np.: gotujący, malowany.
-imiesłowy przysłówkowe- np.: przejechawszy, podniósłszy, robiąc.
-formy bezosobowe- np.: mówiono, malowano.
*przechodnie- tworzą stronę bierną, np.: lać - być lanym.
*nieprzechodnie- nie tworzą strony biernej, np. śpiewać głośno.
*dokonane- np.: ugotować, namówić, wyjść,
*niedokonane- np.: chodzić, tańczyć.
Od czasowników tworzy się imiesłowy, które dzielimy na:
PRZYMIOTNIKOWE

PRZYSŁÓWKOWE

Odpowiadają na pytania: jaki? jaka? jakie?
który? która? które?

Odpowiadają na pytania: jak? kiedy?

BIERNE
CZYNNE
WSPÓŁCZESNE
UPRZEDNIE
-ny
gotować - gotowany
-ony
uczyć - nauczony
-ty
szyć - szyty
-ęty
rozcinać - rozcięty
-ący
jeździć - jeżdżący
-ąca
trenować - trenująca
-ące
bawić - bawiące
-ąc
chcieć - chcąc
-wszy
dobić - dobiwszy
-łszy
odnieść - odniósłszy
Zasady tworzenia imiesłowów od czasowników:
Imiesłowy przymiotnikowe bierne tworzymy tylko od czasowników przechodnich.
Imiesłowy przymiotnikowe czynne i przysłówkowe współczesne tworzymy tylko od czasowników niedokonanych.
Imiesłowy przysłówkowe uprzednie tworzymy tylko od czasowników dokonanych.
Czasowniki odmieniają się przez:
- osoby- przez co informuje, kto jest wykonawcą czynności,
- czasy- informuje o czasie czynności. Obecnie w języku polskim wyróżniamy czas przeszły, teraźniejszy i przyszły,
- tryby- informuje o realności wykonywania czynności. Wyróżniamy:
*tryb oznajmujący- czynność odbywała się, odbywa się i będzie się odbywać, np.: biegałem - biegam - będę biegał,
*tryb przypuszczający- czynność, której zaistnienie jest pożądane, lecz niepewne, np.: zrobiłabym,kupilibyśmy,
*tryb rozkazujący- nakaz, np.: rób, idź, jedz,
- liczby- istnieją dwie liczby: pojedyncza i mnoga,
- strony- wyróżniamy:
*stronę czynną - podmiotem jest osoba wykonująca czynność, np.: Chłopiec je kanapkę,
*stronę bierną - podmiotem jest osoba statyczna, ponieważ biernie poddaje się czynnościom, np.: Kanapka została zjedzona przez chłopca,
*stronę zwrotną - podmiotem jest osoba na której skupia się czynność (użycie zaimka zwrotnego), np.: Anna ubiera się.
Czasowniki podlegają koniugacji:

Kon. I
w 1 i 2 os. l. p.
-ę, -esz
Kon. II
w 1i 2 os. l. p.
-ę, -isz(-ę, -ysz)
Kon. III
w 1 i 2 os. l. p.
-am, -asz
Kon. IV
w 1 i 2 os. l. p.
-em, -esz
liczba pojedyncza




1. ja
2. ty
3. on,ona,ono
jem
jesz
je
robię
robisz
robi
latam
latasz
lata
umiem
umiesz
umie
liczba mnoga




1. my
2. wy
3. oni, one
jemy
jecie
jedzą
robimy
robicie
robią
latamy
latacie
latają
umiemy
umiecie
umieją
Przymiotnik
W zdaniu może pełnić funkcje:
-przydawki: Sympatyczny przechodzeń zapytał mnie o drogę.
-podmiotu: Chory został już wypisany ze szpitala.
-dopełnienia: Na polu bitwy nie było już ani jednego rannego.
-orzecznika: Marek jest rozrzutny.
Odmienia się przez przypadki, liczby, rodzaje.
Przymiotniki stopniuje się na trzy sposoby:
regularnie - według stopni: równy, wyższy, najwyższy, np.: wysoki, wyższy, najwyższy,
nieregularnie - np.: zły - gorszy - najgorszy; duży - większy - największy.
opisowo - np.: szary - bardziej szary - najbardziej szary.
Zaimek
Może zastępować rzeczownik, przymiotnik, liczebnik i przysłówek.
W zdaniu pełni funkcję podmiotu, orzecznika, przydawki, dopełnienia lub okolicznika.
Ze względu na pełnioną funkcję dzieli się zaimki na:
- rzeczowne- w zdaniu są podmiotami, np.: ja, ty, on, my, wy, oni, kto co, nikt, nic;
- przymiotne- w zdaniu są przydawkami, np.: jaki, taki, który, czyj, wasz, nasz;
- liczebne- w zdaniu są przydawkami, np.: ile, tyle, iluś, tyluś;
- przysłowne- w zdaniu pełnią rolę okoliczników, np.: tak, jak, tam, gdzie, gdzieś, dokąd;
Ze względu na znaczenie dzieli się je na:
- osobowe- np.: ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one,
- dzierżawcze- np.: mój, twój, swój, wasz, nasz,
- zwrotne- np.: się, siebie,
- pytające- np.: kto?, co?, który?, jaki?,
- wskazujące- np.: ten, tamten, ów,
- względne- np.: kto, co, który, jaki,
- nieokreślone- np.: ktoś, coś, gdzieś, kiedyś, cokolwiek, któryś,
- przeczące- np.: nikt, nic, nijak, nigdy, żaden,
- upowszechniające- np.: wszystek, wszyscy, zawsze, każdy.
Odmienia się przez przypadki, ale nie przez rodzaje i liczby. O jego odmianie decyduje posiadanie trzech form rodzaju gramatycznego. Jest to kryterium według którego dzielimy zaimki na dwie kolejne grupy:
bezrodzajowe-
*osobowe,
*pytające,
*nieokreślone,
*upowszechniające.
rodzajowe-
*pytające,
*dzierżawcze,
*wskazujące,
*nieokreślone.
Liczebnik
Są częściami mowy, które oznaczają liczbę lub kolejność osób, zwierząt i przedmiotów.
W zdaniu pełnią najczęściej funkcję przydawki, odmieniającej się przez przypadki i rodzaje.
Wyróżniamy następujące rodzaje liczebników:
główne- określają liczbę, np.: dwa koty,
porządkowe- określają kolejność, np.: piąty dzień,
ułamkowe- oznaczają nazwy liczb ułamkowych, np. trzy czwarte tortu
zbiorowe- określają liczbę przedmiotów różnego rodzaju gramatycznego, np.: dwoje dzieci, troje skrzypiec.
mnożne- informują o powtarzalności i liczbie części z których składa się dany przedmiot, np.: sześciokrotny mistrz, podwójne drzwi,
wielorakie- informują o liczbie odmian w jakich występuje określony przedmiot, np.: trojakie możliwości,
nieokreślone- podają przybliżoną ilość przedmiotów, np.: kilka osób, kilkanaście dni.
Przysłówek
Jest leksemem nieodmiennym, który w zdaniu pełni przeważnie funkcję okolicznika. Oznacza właściwości procesów oraz cech i okoliczności, w jakich one przebiegają.
Może być określeniem czasownika, przymiotnika, rzeczownika oznaczającego czynność, a także innego przysłówka.
większość przysłówków pochodzi od przymiotników i właśnie one podlegają również stopniowaniu.
Przyimek
Jest leksemem nieodmiennym, niesamodzielnym. Łączą się zawsze z imionami, skąd też pochodzi ich nazwa. Z rzeczownikami i zaimkami rzeczownymi tworzą wyrażenia przyimkowe.
Dzielą się na:
- pierwotne (proste)- jednosylabowe lub równe pojedynczym fonemom, np.: dla, bez, w, o,
- wtórne (złożone)- są połączeniami przyimków pierwotnych, np.: poprzez, ponad, zza, spomiędzy, stąd, pośród.
Spójnik
To leksem niesamodzielny, nieodmienny, który łączy wyrazy w zdaniu pojedynczym i zdania składowe w zdaniu złożonym.
Dzielą się na:
-współrzędne-
*łączne- i, a oraz, ani, ni,
*przeciwstawne- a, ale, lecz, natomiast, przeciwnie, zaś, jednak,
*wynikowe- więc, zatem, przeto, dlatego, więc, toteż,
*rozłączne- albo, lub, czy, bądź.
Łączą one zdania współrzędnie złożone.
-podrzędne-
*czasu- gdy, skoro, dopóki,
*przyczyny- bo, gdyż, ponieważ,
*celu- aby, by, iżby,
*przyzwalające- choć, choćby, chociaż, mimo,
*warunkowe- gdyby, jeśli, jeśliby.
Łączą one zdania podrzędne z nadrzędnymi.
Wykrzyknik
Jest leksemem niesamodzielnym, nieodmiennym, który pełni w zdaniu/języku funkcje emocjonalne- wyrażają stany uczuciowe i wolę mówiących. W utworach literackich mogą pełnić funkcje stylistyczne.
Mogą one wyrażać:
-smutek- ach! och!
-zdziwienie- ej! aj!
-radość- ha! hej! hola! hejże!
-odgłosy naturalne- bum! bęc! kap! stuk!
Funkcję wykrzykników mogą pełnić również inne części mowy, np.: ratunku! policja! uwaga! stój! do diabła!
Partykuła
To wyraz niesamodzielny, który wyraża stosunek osoby mówiącej do wypowiadanej treści.
Można wyodrębnić następujące partykuły:
- wzmacniające: no, że, np.: Odczepże się ode mnie,
- modyfikujące, które dzielą się na:
*przeczące: nie, ni, np.: Mama nie wróciła z pracy,
*przypuszczające: bym, byś, by, byśmy, byście, np.: Poszłabym na lody,
*pytające: czy, np.: Czy mogłabym jechać z tobą?
*rozkazujące: niech, niechaj, np.: Niech pani pójdzie ze mną.
Modulant- to partykuła, która wzmacnia i modyfikuje znaczenie wypowiedzenia, np.:
No, wreszcie zdałeś ten egzamin! Oczywiście, że pójdę z tobą!
Fleksja- zajmuje się konstruowaniem form fleksyjnych, np.: kotkowi. Biorą w niej udział morfemy gramatyczne, końcówki fleksyjne.
Słowotwórstwo- (derywacja)- jego zadaniem jest konstruowanie pochodnych tematów fleksyjnych, np.: kotk-. Biorą w nim udział morfemy słowotwórcze- afiksy. Przedmiotem słowotwórstwa jest, więc część zasobu leksykalnego, która obejmuje konstrukcje, czyli jednostki podzielne, pochodne formalnie i znaczeniowo od jakichś innych wyrazów, zbudowanych z jednostek prostszych.
Formacja- (wyraz podzielny)- to konstrukcja zbudowana dwuczłonowo:
- z tematu słowotwórczego- najczęściej równy tematowi fleksyjnemu wyrazu podstawowego.
-z formantu słowotwórczego- element różnicujący derywat od podstawy.
Wyraz pochodny (derywat)- to taki wyraz, w którego formie zawarta jest forma wyrazu bazy i w którego znaczeniu zawarte jest znaczenie wyrazu bazy (czyli wyrazu podstawowego).
Rodzaje derywacji:
morfemowa (afiksalna, dodatnia)- dzieli się na:
*sufiksalną- na końcu wyrazu, najczęściej dotyczy rzeczowników,
*prefiksalną- na początku wyrazu, najczęściej dotyczy przymiotników,
*interfiksalną- w środku wyrazu, występuje w złożeniach.
Powyższe derywacje mogą występować jednocześnie.
paradygmatyczna- występuje w przypadku morfemu zerowego,
syntaktyczna (konwersja)- to przeniesienie wyrazów z jednej części mowy do drugiej bez żadnego przekształcenia formalnego. Dotyczy ponadto zrostów, np.: dobranoc, wiarygodny, i zestawień, np.: czarna jagoda, niebieski ptak.
wsteczna (ujemna)- cząstka tematu fleksyjnego wyrazu podstawowego nie wchodzi do tematu słowotwórczego.
alternacyjna- posiada oboczności fonetyczne. Wyróżniamy alternacje spółgłoskowe i samogłoskowe. Alternacje spółgłoskowe są zawsze jakościowe (czyli następuje zamiana głoski na inną), natomiast alternacje samogłoskowe są jakościowe i ilościowe (kiedy występuje zero morfologiczne),
prozodyczna- następuje w niej zmiana akcentu.
Charakterystyka derywatów:
Istnieją trzy typy przekształceń znaków:
transpozycja- zmienia się funkcja składniowa, ale nie zmienia się znaczenie wyrazu. najczęściej zachodzi zmiana części mowy, np.: biały - białość
modyfikacja- zmienia się znaczenie, ale funkcja składniowa pozostaje bez zmian. część mowy pozostaje niezmieniona, np.: ryba - rybak.
mutacja- następuje zmiana części mowy i zmiana składniowa, np.: trawa - trawka.
tautologia- oznacza nazwę potoczną, część mowy pozostaje niezmieniona, np. uniwersytet - uniwerek,
uniwerbizacja- nazwa potoczna będąca pojedynczym wyrazem zastępującym kilkuwyrazowe nazwy urzędowe, np. Biblioteka Jagiellońska - Jagiellonka.
zrost- jest to połączenie dwóch wyrazów przy zachowaniu ich pierwotnej formy, np.: Wielkanoc -> wielka + noc.
złożenie- są to dwie podstawy słowotwórcze połączone formantem, np.: licz - y - krupa.
zestawienie- jest to połączenie dwóch wyrazów bez pomocy formantu, które stają się całością zawierającą własny sens, np.: Stare Miasto, pięta Achillesa, czerwony kapturek, czarna jagoda.

SKŁADNIA
Jest to dział nauki o języku, który zajmuje się budową wypowiedzeń. Wśród nich wyróżniamy:
- Zdanie- zawiera orzeczenie, np.: Byłam w sklepie.
- Równoważnik zdania- brakuje w nim orzeczenia, ale można je wstawić, np.: Jaki (dostałaś) cudowny prezent!
- Zawiadomienie- brakuje w nim orzeczenia i nie można go wstawić, np.: Robienie na drutach.
Zdania dzielimy ze względu na:
a). cel wypowiedzi:
Oznajmujące
Pytające
Rozkazujące
Wykrzyknikowe
Zawiera stwierdzenie jakiegoś faktu, np.: Kocham zwierzęta.
Zawiera pytanie, np.:
Pójdziesz ze mną na spacer?
Zawiera rozkaz, polecenie lub prośbę, np.: Załóż buty.
Zawiera emocje. Mozy być zarówno zdaniem oznajmującym, jak i pytającym, czy też rozkazującym, np.: Zostaw mnie w spokoju!




b). budowę:
Pojedyncze

Złożone


Rozwinięte
Nierozwinięte
Współrzędne
Podrzędne
Wielokrotnie złożone
Zawiera podmiot i orzeczenie, a także ich określenia, np.: Duży kot idzie powoli ulicą Ogrodową.
Może zawierać samo orzeczenie, np.:
Woła. Mówi.
Lub też podmiot i orzeczenie, np.: Mama mówi.
Zdania składowe są względem siebie równorzędne, np.: Ptaki latają i dzieci biegają.
Jedno zdanie składowe jest nadrzędne, a drugie podrzędne, np.: Kiedy przyszło lato, zakwitły lipy.
Składają się z kilku zdań składowych, np.: Rybak stoi na molo i łowi śledzie, bo to jego hobby.
Obraz
Podmiot
Podmiot w zdaniu może być:
a). gramatyczny- odpowiada na pytanie kto? co? W jego roli mogą występować:
-rzeczownik: Pies biegnie.
-przymiotnik: Chory został wypisany do domu.
-liczebnik: Gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta.
-imiesłów przymiotnikowy czynny: Czytający przejęzyczył się.
-imiesłów przymiotnikowy bierny: Zabity leżał na polu bitwy.
-czasownik w bezokoliczniku: Grać w piłkę jest przyjemnie.
-zaimek: My pojedziemy na wakacje.
-spójnik: 'Oraz' jest spójnikiem.
b). logiczny- występuje jeżeli:
*czegoś brakuje, ubywa lub przybywa, np.:
-przymiotnik: Chudego porwała wichura.
-rzeczownik: Zabrakło mi pieniędzy.
*stosuje się liczebniki powyżej 1, np.: Dwaj mężczyźni napadli na bank.
c). zbiorowy- występuje, jeśli czynność wykonywana jest przez kilka osób lub dotyczy kilku przedmiotów, np.: Cytryny, kokosy i gruszki kupuję na targu.
Ja i Tola jedziemy nad morze na rowerach.
d). domyślny- nie jest widoczny w zdaniu, ale można się go domyśleć z formy gramatycznej czasownika lub z kontekstu, np.: (Oni) Poszli na łyżwy.
e). zdanie bezpodmiotowe- mówimy o nim, kiedy podmiot nie występuje w zdaniu i nie możemy się go także domyśleć. Zdanie bezpodmiotowe dotyczy, więc przypadków gdy:
- zastosowano bezosobową formę czasownika zakończoną na -no lub -to, np.: Umyto naczynia.
- sformułowano zdania następująco: Rozpogodziło się. Zapadło przenikliwe milczenie. Świta.
Orzeczenie
Orzeczenie w zdaniu może być:
a). czasownikowe- wyrażone jest osobową formą czasownika, odpowiada na pytania: co podmiot robi? co się z nim dzieje?, np.: Tomek czyta książkę.
b). imienne- odpowiada na pytania: kim lub czym jest (stał się) podmiot? jaki jest podmiot? Składa się z łącznika (być, stać się, zostać) i orzecznika (może być wyrażony za pomocą różnych części mowy), np.: Marek jest najlepszy w skoku o tyczce.
c). modalne- składa się z czasowników modalnych i bezokoliczników.
czasownik modalny- oddziałuje na wolę odbiorcy wypowiedzi oraz zmusza go do postępowania wedle intencji nadawcy.
np.: Chciałabym wyjechać na stałe do Australii.
Powinieneś posprzątać pokój zanim przyjdą goście.
d) wyrażone związkiem frazeologicznym- np.: Mój najedzony kot jest w siódmym niebie.
Przydawka
W zdaniu przydawka jest określeniem rzeczownika.
Przydawki mogą być:
1. Przymiotne (wyrażone różnymi częściami mowy):
*przymiotnikiem, np.: dobry człowiek.
*zaimkiem przymiotnym, np.: ich samochód.
*imiesłowem przymiotnikowym czynnym, np.: tonący rozbitek.
*imiesłowem przymiotnikowym biernym, np.: rozładowana bateria.
*liczebnikiem, np.: dwoje ludzi.
2. Wyrażone różnymi formami rzeczownika:
*dopełniaczowa- zawsze występuje w dopełniaczu, jej forma nie zmienia się wraz z formą wyrazu określanego, np.: buty lekkoatlety.
*przyimkowa- wyrażona wyrażeniem przyimkowym, np. spódnica w kratkę.
*rzeczowna właściwa- wyrażona jest rzeczownikiem w tym samym przypadku, co wyraz określany, np.: Matka Teresa.
Dopełnienie
W zdaniu jest najczęściej określeniem czasownika.
Dopełnienia dzielą się na:

Bliższe
Dalsze
Jest wyrażone takim składnikiem, który po przekształceniu zdania może wystąpić w funkcji podmiotu, np.:
Strona czynna: Mama gotuje rosół.
Strona bierna: Rosół jest gotowany przez mamę.
Następuje zamiana strony czynnej na bierną oraz orzeczenia czasownikowego na imienne.
Jest wyrażone składnikiem, który nie może wystąpić w zdaniu w funkcji podmiotu, np.
Idę na spacer z psem.
Okolicznik
W zdaniu jest określeniem czasownika. Informuje o okolicznościach, w jakich rozgrywa się czynność.
Wyróżniamy następujące rodzaje okoliczników:
czasu - (odpowiada na pytania: kiedy? odkąd? dokąd? jak dawno? jak długo?), np.: W lipcupojadę w Tatry.
miejsca - (odp. na pyt.: gdzie? skąd? dokąd? którędy?), np.: Mieszkam w Częstochowie.
sposobu - (jak? w jaki sposób?), np.: Do domu weszłam przez okno.
celu - (po co? w jakim celu?), np.: Idę po cukier.
przyczyny - (dlaczego? z jakiej przyczyny?), np.: Stanęła jak wryta z zaskoczenia.
warunku - (pod jakim warunkiem? w jakim wypadku?), np.: W razie burzy nie stój pod drzewem!
przyzwolenia - (mimo co? mimo czego? wbrew czemu?), np.: Mimo złego samopoczuciaposzedł na basen.
stopnia i miary - (w jakim stopniu? jak bardzo? ile?), np.: Był mocno poturbowany.
Związki składniowe
Zachodzą między poszczególnymi częściami wypowiedzenia.
Można podzielić je na:
*Związek główny - zachodzi między podmiotem, a orzeczeniem.
*Związki poboczne-
a. współrzędne- zachodzą między dwoma wyrazami, które łączą się ze sobą, ale się wzajemnie nie określają,
b. podrzędne- zachodzą między wyrazem nadrzędnym (określanym) i podrzędnym (określającym). Można podzielić je na:




Wyraz określany
Wyraz określający
Związek zgody (wyraz określany i określający maja tą samą formę gramatyczną).
Rzeczownik + Przydawka przymiotna
Rzeczownik + Przyd. rzeczowna właściwa

Związek rządu (wyraz nadrzędny narzuca formę gramatyczną wyrazowi podrzędnemu).
Rzeczownik + Przydawka przyimkowa
Rzeczownik + Przydawka dopełniaczowa
Czasownik + Dopełnienie

Związek przynależności (Wyraz określający nie zmienia swojej formy, przynależy, bowiem do wyrazu określanego).
Czasownik + Okolicznik

Zdania złożone współrzędnie:
- łączne-
*charakterystyczne spójniki: i, oraz, a, ani, ni;
np.: Mam żółte buty i fioletowe spodnie.
- przeciwstawne-
*charakterystyczne spójniki: ale, lecz, a, natomiast, jednak, zaś;
np.: Zjadłam obiad, ale wciąż jestem głodna.
-rozłączne-
*charakterystyczne spójniki: albo, bądź, lub, czy;
np.: Poproszę kawę albo herbatę.
-wynikowe-
*charakterystyczne spójniki: więc, toteż, zatem, dlatego;
np.: Jestem chory, dlatego nie wychodzę z domu.
-włączne-
*charakterystyczne spójniki: czyli, słowem, mianowicie;
np.: Chciałbym opowiedzieć wam pewną historię, mianowicie moją przygodę z podróży do Afryki.
Zdania złożone podrzędnie:
Składają się ze zdania nadrzędnego (określanego) i zdania podrzędnego (określającego). Zdanie podrzędne jest odpowiedzią na pytanie zadane po wypowiedzeniu zdania nadrzędnego.


Można wyodrębnić następujące rodzaje zdań podrzędnych w wypowiedzeniach podrzędnie złożonych:
- podmiotowe-
*odpowiada na pytanie kto? co?
np.: Niech się przyzna ten, kto ukradł pieniądze.
- orzecznikowe-
*zastępuje orzecznik zdania nadrzędnego,
*odpowiada na pytania: jaka/jaki/jakie jest? kim był? kim stał się? kim został?
np.: Pies jest dla nas tym, czym dla innych ludzi najbliższa rodzina.
- dopełnieniowe-
*zastępuje dopełnienie zdania nadrzędnego,
*odpowiada na pytania przypadków zależnych.
np.: Mama powiedziała, żebym wyszedł po cukier.
- przydawkowe-
*odpowiada na pytania: jaki? który? czyj? ile?
np.: Znam tego człowieka, którego minęłam na ulicy.
- okolicznikowe -
*zastępują okoliczniki zdania nadrzędnego,
*odpowiadają na pytania okoliczników,
*wyróżniamy następujące rodzaje podrzędnych zdań okolicznikowych:
-miejsca- charakterystyczne łączniki to: gdzie, dokąd.
np.: Pójdziemy, gdzie nas oczy poniosą.
-czasu- charakterystyczne łączniki to: kiedy, gdy, zanim, dopóki.
np.: Zrobię zakupy, zanim spadnie deszcz.
-sposobu- charakterystyczne łączniki to: jak, jakby.
np.: Postaram się zrobić to tak, jak najlepiej potrafię.
-stopnia i miary- charakterystyczne łączniki to: im…, tym.
np.: Im szybciej wyjdziemy, tym szybciej uda się to załatwić.
-celu- charakterystyczne łączniki to: by, aby, żeby.
np.: Otworzył parasol, żeby nie zmoknąć.
-przyczyny- charakterystyczne łączniki to: bo, ponieważ, gdyż, bowiem, dlatego, że.
np.: Nie mogę teraz rozmawiać, bo jestem w pracy.
-warunku- charakterystyczne łączniki to: jeżeli, jeśli, gdyby.
np.: Kupię ci psa, jeśli nauczysz się o niego dbać.
-przyzwolenia- charakterystyczne łączniki to: choć, chociaż, mimo że.
np.: Wziął udział w dzisiejszym meczu, mimo że jest kontuzjowany.
W zdaniach podrzędnie złożonych często występują imiesłowowe równoważniki zdań!
np.: Skonsultowawszy się ze współpracownikami, zaprezentowała gotowy projekt.
Stojąc na przejściu dla pieszych, spostrzegł nisko lecący helikopter.
Zdania wielokrotnie złożone:
W ich skład wchodzą zdania współrzędnie i podrzędnie złożone. Mogą występować ich różnorodne korelacje takie jak:
- zdanie wielokrotnie złożone, które jest połączeniem wyłącznie zdań współrzędnie złożonych, np.: Włożę bluzkę i jeansy albo sukienkę.
W wolnym czasie biegam, czytam i trenuję.
- zdanie wielokrotnie złożone, które zawiera wyłącznie zdania podrzędnie złożone, np.:
Kiedy szłam ulicą, zobaczyłam bezdomnego psa, który był głodny.
Zadzwonił do przyjaciela, żeby zapytać o jego zdrowie, mimo że ostatnio jest bardzo zajęty.
- istnieją także zdania wielokrotnie złożone zawierające zarówno składniki współrzędne jak i podrzędne, np.: Pojechałam do lasu, żeby odpocząć i nabrać sił, ale to nie był dobry pomysł, ponieważ zastała mnie burza.

LEKSYKOLOGIA
Jest to nauka, która zajmuje się analizą i badaniem zasobów słownikowych języka. Na jej gruncie przeprowadza się, między innymi, podziały leksemów na określone grupy, klasyfikuje się je do określonych słowników oraz bada ich znaczenie i możliwości funkcjonalne. Niektóre z wyodrębnionych grup wyrazowych i wypowiedzeniowych to:
związki frazeologiczne (frazeologizmy)- są to takie połączenia wyrazów, które mają całościowe znaczenie. Ich sens zachowany jest, więc jedynie wtedy, kiedy odtwarzane są w niezmienionej postaci. I tak w przypadku frazeologizmu 'koń trojański'- który oznacza użycie jakiegoś podstępu w pewnej sprawie lub sytuacji- pojedyncze leksemy: rzeczownik 'koń' i przymiotnik 'trojański' zatraciłyby swój sens znaczeniowy w połączeniu z innymi wyrazami. Przykładem związków frazeologicznych mogą być także: 'alfa i omega'; 'anielska cierpliwość', 'bułka z masłem', 'na wariackich papierach', 'pies ogrodnika', 'niebieski ptak', 'mieć mleko pod nosem', 'farbowany lis', itp.
synonimy (wyrazy bliskoznaczne)- wyrażają identyczną lub bardzo podobną treść, np.: zabić - zgładzić, powiedzieć - rzec, ale - lecz, toaleta - ubikacja, eksterminacja - holokaust, itp.
antonimy (przeciwstawienia)- są to wyrazy o znaczeniu przeciwnym i kontrastowym, np.: dzień - noc, życie - śmierć, dobro - zło, młodość - starość, suchy - mokry, szczęśliwy - smutny, cichy - głośny, wada - zaleta, ciepły - zimny, mądry - głupi, itp.
wyraz wieloznaczny (polisemiczny)- to taki, który ma wiele znaczeń, np.: ucho - igielne, ludzkie, od torby.
wyraz wieloznaczny (homonimiczny)- to najczęściej dwa różne wyrazy, które brzmią i wyglądają tak samo, mimo iż mają inne znaczenie. Źródłem ich powstawania są głównie zapożyczenia z innych języków, np.: bar mleczny - 'bar' jako pierwiastek.
Wyrazy polisemiczne i homonimiczne różnią się m. in. sposobem zaznaczania ich w słowniku:
- polisemiczne są zapisane, jako jeden wyraz z kilkoma adnotacjami poniżej,
- homonimiczne zapisane są , jako odrębne hasła.
homofony- to wyrazy o tym samym brzmieniu, ale różnej pisowni i znaczeniu, np.: może - morze, karzę - każę, grad - grat, itp.
homografy- to wyrazy o takiej samej pisowni, ale o różnym brzmieniu, np.: cis(dźwięk) - cis(drzewo), itp.
Rodzaje słowników- odmian słowników jest bardzo wiele. Wyróżniamy, bowiem nie tylko słowniki ogólne, ale również specjalistyczne, zawierające terminologię charakterystyczną dla określonych kierunków naukowych. Najważniejsze słowniki to:
- SŁOWNIK POPRAWNEJ POLSZCZYZNY - zawiera specyfikę odmian wyrazowych, a także zwroty, które przysparzają największych trudności w wymowie.
- SŁOWNIK FRAZEOLOGICZNY - zawiera omówienie znaczeń poszczególnych związków frazeologicznych, informuje także o ich pochodzeniu.
- SŁOWNIK WYRAZÓW OBCYCH - zawiera wytłumaczenie znaczeń leksemów, które najczęściej zostały zapożyczone z innych języków.
- SŁOWNIK JĘZYKA (POLSKIEGO) - zawiera ogólne zestawienie słownictwa najczęściej używanego przez społeczeństwo danego kraju.
- SŁOWNIK SYNONIMÓW I ANTONIMÓW - to przegląd wyrazów kontrastowych, przydatny podczas pisania różnorodnych tekstów, w celu uniknięcia częstych powtórzeń.
- SŁOWNIK ORTOGRAFICZNY - zawiera reguły ortografii języka, dotyczące pisowni, interpunkcji itp.
- SŁOWNIK ETYMOLOGICZNY - informuje o pochodzeniu poszczególnych leksemów, zawiera historię ich ewolucji i wzajemnych powiązań.
- SŁOWNIK TERMINÓW LITERACKICH - typowo polonistyczny, zawierający hasła gatunków, zjawisk i znaków językowych.