II wojna światowa
II wojna światowa – największy konflikt zbrojny w historii świata, trwający od 1 września 1939 do 2 września 1945 (w Europie do 8 maja 1945), obejmujący zasięgiem działań wojennych prawie całą Europę, wschodnią i południowo-wschodnią Azję, północną Afrykę, część Bliskiego Wschodu i wszystkie oceany. Niektóre epizody wojny rozgrywały się nawet w Arktyce i Ameryce Północnej. Poza prawie wszystkimi państwami europejskimi, brały w niej udział główne państwa Ameryki Północnej i Ameryki Południowej, Australii i Azji. Głównymi stronami konfliktu były państwa osi i państwa koalicji antyhitlerowskiej (alianci).
Za datę rozpoczęcia wojny przyjmuje się 1 września 1939 – atak Niemiec na Polskę, 3 września 1939 w wyniku wygaśnięcia terminu ultimatum o godzinie 11 przed południem brytyjskiego czasu letniego przystąpiły do wojny Wielka Brytania i Francja (w piśmiennictwie zachodnim podaje się czasami tę drugą datę jako początek wojny światowej). Niektórzy za początek wojny światowej uznają wojnę japońsko-chińską, rozpoczętą 7 lipca 1937 najazdem wojsk japońskich, jednakże aż do 1941 konflikt ten pozostawał lokalny. W historiografii radzieckiej istniało pojęcie Wielka Wojna Ojczyźniana, rozpoczynająca się 22 czerwca 1941 wraz z atakiem niemieckim na ZSRR. Dla Amerykanów wojna rozpoczęła się 7 grudnia 1941, wraz z atakiem japońskim.
Zapowiedzią nadchodzącego konfliktu był wzrost nastrojów nacjonalistycznych i dążeń ekspansywnych ze strony państw osi, wyrażający się w ataku faszystowskich Włoch na Abisynię (wojna włosko-abisyńska 1935-1936), trwającej od 1937 wojnie chińsko-japońskiej (którą część historyków uważa za część II wojny światowej) oraz rozbiorze Czechosłowacji (październik 1938). W Hiszpanii od 1936 roku trwała krwawa wojna domowa, w której starły się interweniujące państwa faszystowskie i komunistyczny ZSRR. II wojnę światową poprzedziły też takie agresywne zachowania ze strony III Rzeszy, jak: zajęcie Nadrenii w 1936, Anschluss Austrii (marzec 1938 – marzec 1939) oraz aneksja Kłajpedy i Czech. Ze strony Włoch przykładem złamania prawa międzynarodowego było zajęcie Albanii wiosną 1939.
Wojna wybuchła 1 września 1939 po ataku III Rzeszy niemieckiej w porozumieniu z ZSRR na Polskę. Pierwszy etap wojny, nazywany wojną obronną Polski lub tradycyjnie w piśmiennictwie kampanią wrześniową, rozpoczęła agresja na miasto Wieluń i wzdłuż całej granicy niemiecko-polskiej zgodnie z dyrektywami "Fall Weiss"[1].
W chwili wybuchu wojny Polska miała układ sojuszniczy z Francją z 1921, układ sojuszniczy z Wielką Brytanią z 25 sierpnia 1939 oraz sojusz z Rumunią, obowiązujący jednak tylko w przypadku ataku ze strony ZSRR. Niemcy były powiązane paktem antykominternowskim z Japonią i Włochami, tzw. paktem stalowym z Włochami oraz układem z ZSRR (pakt Ribbentrop-Mołotow) z 23 sierpnia 1939, który de facto dzielił Europę Środkową na strefy wpływów obu państw i dawał Niemcom wolną rękę w wojnie z Polską. Formalnie wojna nabrała charakteru światowego z chwilą wypowiedzenia jej przez Wielką Brytanię i Francję 3 września 1939. Wraz z Wielką Brytanią do wojny przystąpiły Indie i główne państwa Wspólnoty Brytyjskiej (dominia brytyjskie): Australia i Nowa Zelandia (3 września), ZPA (6 września) i Kanada (10 września). Oficjalnie po stronie Niemiec do wojny nie przyłączyły się na tym etapie jednak ani Włochy, ani Japonia. Neutralność zachowały Węgry[2] i Rumunia. Wraz z Niemcami ruszyła natomiast na Polskę słowacka Armia Polowa "Bernolak", a 17 września również bez określonego w prawie międzynarodowym wypowiedzenia wojny zaatakowała Polskę Armia Czerwona.
Information icon.svg Osobny artykuł: Agresja ZSRR na Polskę 1939.
17 września 1939, Armia Czerwona przekracza polską granicę
Heinz Guderian i Siemion Kriwoszein odbierają radziecko-niemiecką defiladę w Brześciu
Agresja ZSRR rozstrzygnęła o klęsce militarnej Polski w kampanii[potrzebne źródło]. ZSRR okupował terytorium Rzeczypospolitej do linii paktu Ribbentrop-Mołotow. Atak ten złamał polsko-sowiecki pakt o nieagresji z 1932, który miał obowiązywać do 1945, jednak nie wywołał ze strony rządu polskiego wypowiedzenia wojny. ZSRR w nocie przedstawionej w nocy 17 września 1939 – w chwili rozpoczęcia agresji ambasadorowi RP w Moskwie Wacławowi Grzybowskiemu stwierdził jednostronnie zaprzestanie istnienia państwa polskiego. Ambasador odmówił przyjęcia noty, polscy dyplomaci wyjechali z terytorium ZSRR dopiero po interwencji dziekana korpusu dyplomatycznego, ambasadora Rzeszy von Schulenburga.
Kampania wrześniowa skończyła się, kiedy wojska niemieckie i sowieckie zajęły terytorium Polski i zakończył się opór wojsk polskich (regularnej armii) na terenie kraju.
Armia Czerwona toczyła walki z Korpusem Ochrony Pogranicza na całej linii granicznej. Ciężkie walki oddziały Wojska Polskiego i ochotnicy stoczyli w obronie Grodna. Naczelny Wódz Edward Rydz-Śmigły wydał dyrektywę :
Sowiety wkroczyły. Nakazuję ogólne wycofanie na Rumunię i Węgry najkrótszymi drogami. Z bolszewikami nie walczyć, chyba w razie natarcia z ich strony lub próby rozbrojenia oddziałów. Zadanie Warszawy i miast, które miały się bronić przed Niemcami – bez zmian. Miasta do których podejdą bolszewicy, powinny z nimi pertraktować w sprawie wyjścia garnizonów do Węgier lub Rumunii.
Brak publicznego formalnego ogłoszenia przez Prezydenta i rząd RP faktu istnienia stanu wojny pomiędzy ZSRR a Polską i brak jednoznacznego rozkazu Naczelnego Wodza stawiania oporu najeźdźcy doprowadził do dezorientacji dowódców i żołnierzy (p. Obrona Lwowa 1939) a w konsekwencji do wzięcia do niewoli ok. 250 tysięcy żołnierzy i oficerów, w większości nie stawiających oporu.
Po agresji sowieckiej rząd polski ewakuował się w nocy 17 września 1939 na terytorium sojuszniczej Rumunii. Wbrew porozumieniu polsko-rumuńskiemu o swobodnym prawie przejazdu (fr. droit de passage) pod naciskiem niemiecko-sowieckim, przy porozumieniu Rumunów z rządem francuskim (ambasador Leon Noël) rząd polski został bez uprzedzenia internowany. 30 września 1939 prezydent Ignacy Mościcki, korzystając z prerogatyw konstytucji o możliwości wyznaczenia następcy w czasie wojny wydał dekret o przekazaniu władzy Władysławowi Raczkiewiczowi, co zapoczątkowało działalność Rządu RP na uchodźstwie.
Mieszkańcy obu okupowanych części państwa polskiego poddani zostali represjom przez okupantów. Jeszcze we wrześniu 1939 rozpoczęły działalność podporządkowane Rządowi RP na uchodźstwie struktury państwa podziemnego. Ciągłość państwowa Rzeczypospolitej Polskiej na arenie międzynarodowej wbrew deklaracjom agresorów i okupantów została zachowana. W okupowanym kraju odtworzono konspiracyjną administrację i podziemne Wojsko Polskie.
Tymczasem na Zachodzie toczyła się tzw. dziwna wojna, alianci nie podejmowali bowiem działań zaczepnych. Na posiedzeniu Rady Najwyższej Sprzymierzonych w Abbeville 12 września 1939 Francja i Wielka Brytania postanowiły, że nie udzielą Polsce realnej, wojskowej pomocy. 28 września 1939 w zawartym w Moskwie pakcie o granicach i przyjaźni III Rzesza i ZSRR dokonały wbrew prawu międzynarodowemu (konwencja haska IV z 1907) wytyczenia granicy niemiecko-sowieckiej na okupowanym wojskowo terytorium Polski. W stosunku do ustaleń tajnego protokołu do Paktu Ribbentrop-Mołotow dwaj agresorzy dokonali jednak pewnej modyfikacji: ZSRR oddał III Rzeszy terytorium Lubelszczyzny w zamian za zgodę Niemiec na podporządkowanie ZSRR Litwy. Wileńszczyzna została przekazana Litwie 10 października w zamian za zgodę na bazy Armii Czerwonej na jej terytorium. Podobne układy ZSRR wymusił 29 września i 5 października na Estonii i Łotwie.
Do czerwca 1940 kraje te cieszyły się jeszcze pozorami niepodległości. Od 30 listopada 1939 do 13 marca 1940 toczyła się wojna pomiędzy ZSRR a Finlandią, tzw. wojna zimowa, wywołana atakiem ZSRR wobec odmowy Finlandii zawarcia analogicznego traktatu o bazach sowieckich.
Przesłanki konfliktu związane były z kryzysem ustroju demokratyczno-liberalnego w państwach europejskich i wzrostem po zakończeniu I wojny światowej tendencji autorytarnych, przeradzających się w ustroje totalitarne (m.in. faszyzm we Włoszech, narodowy socjalizm w Niemczech, komunizm w ZSRR).
Postulaty rewizji ustaleń porządku wersalskiego (wersalski traktat pokojowy 1919) wysuwane przez Niemców stwarzały nieustanne zagrożenie układu pokojowego w Europie, wzrost aspiracji terytorialnych ZSRR i Japonii we wschodniej Azji komplikował sytuację w tamtym regionie świata.
Tendencje imperialne i nacjonalistyczne, posiłkowane doktrynami ideologicznymi, dążące do zmiany porządku politycznego, gospodarczego i społecznego na świecie tworzyły wspólną płaszczyznę porozumienia między takimi państwami, jak: Niemcy, Japonia, Włochy, później także ZSRR.
Wydarzenia poprzedzające II wojnę światową powodowały nieustanne zagrożenie porządku wersalskiego: aneksja Abisynii przez Włochy (1936, wojna włosko-abisyńska 1935-1936), demilitaryzacja Nadrenii (1936), Anschluss Austrii (1938), monachijska konferencja (1938), aneksja Czech przez Niemcy (1939) i Albanii przez Włochy (1939), konflikt Chin i Japonii (1932-1933 i od 1937), konflikt Japonii i ZSRR (1939), w końcu porozumienie radziecko-niemieckie (pakt Ribbentrop-Mołotow), które przesądziło o możliwości realizacji kolejnego etapu polityki hitlerowskich Niemiec.